Quốc hội Mỹ có quyền lực tối thượng về ngân sách theo Hiến pháp, nhưng tổng thống Donald Trump đang thử thách chính nguyên tắc nền tảng ấy bằng một sự khẳng định mạnh mẽ quyền hành pháp hiếm thấy trong lịch sử Hoa Kỳ.
Chính quyền Trump đã hủy hoặc đe dọa hủy hàng chục tỷ USD chi tiêu liên bang đã được Quốc hội phê chuẩn — và nay, trong bối cảnh chính phủ liên bang bị đóng cửa, ông muốn tiếp tục cắt giảm sâu hơn nữa.
Tính đến nay, hơn 150 vụ kiện từ các bang, thành phố, tổ chức phi lợi nhuận và các nhóm xã hội đã được đệ trình, cáo buộc chính quyền Cộng hòa “giành quyền chi tiêu một cách bất hợp pháp”.
Một phân tích của Associated Press cho thấy phần lớn các vụ kiện tạm thời đang thắng thế, ngăn chặn nhiều quyết định chi tiêu của chính quyền Trump. Tuy nhiên, cuộc chiến pháp lý vẫn còn dài, và Tối cao Pháp viện, nơi Trump đã giành được nhiều thắng lợi hơn, có thể là nơi đưa ra phán quyết cuối cùng.
Các thẩm phán bảo thủ tại Tối cao Pháp viện tỏ ra thiện cảm với những kháng cáo khẩn cấp của chính quyền trong nhiều vụ việc gần đây. Theo giới chuyên gia pháp lý, một loạt phán quyết mới đây của tòa có thể tạo tiền đề thuận lợi cho Trump trong nỗ lực kiểm soát mạnh hơn chi tiêu công.
Tòa án thường đứng về phía nguyên đơn hơn là chính quyền Trump
Đến đầu tháng 10, 66 trong số 152 vụ kiện liên quan đến chi tiêu liên bang đã có phán quyết tạm thời ngăn chặn các quyết định của chính quyền Trump; 37 vụ cho phép chính quyền tiếp tục; 26 vụ vẫn chờ xử; còn lại 23 vụ đã bị rút hoặc gộp lại.
Theo giáo sư luật hiến pháp Zachary Price (Đại học Luật California, San Francisco), làn sóng kiện tụng phản ánh tham vọng chưa từng có của hành pháp trong việc chiếm quyền kiểm soát ngân sách — trong khi Quốc hội do đảng Cộng hòa kiểm soát lại tỏ ra bất lực hoặc không muốn phản đối.
“Quốc hội đang hành xử theo lợi ích đảng phái hơn là bảo vệ thể chế của mình,” ông nói. “Điều đó khiến tòa án phải gánh chịu áp lực ngày càng lớn.”
Chính quyền bị cáo buộc giấu số tiền bị đóng băng
Theo Đạo luật Kiểm soát Giữ lại Ngân sách năm 1974, chính quyền phải báo cáo với Quốc hội mọi khoản chi tiêu bị tạm ngưng, nhưng các cơ quan giám sát nói Trump đã phớt lờ hoàn toàn quy định này.
Các ủy ban ngân sách của Hạ viện và Thượng viện (do Đảng Dân chủ kiểm soát) ước tính rằng chính quyền đang đóng băng, hủy hoặc tìm cách chặn tổng cộng 410 tỷ USD, tương đương 6% ngân sách liên bang cho năm tài khóa kết thúc ngày 30/9.
Tòa Bạch Ốc phủ nhận con số này, nhưng kể từ khi chính phủ đóng cửa đầu tháng 10, Trump đã nhắm đến thêm nhiều nguồn tài trợ mới — đặc biệt ở các bang do Đảng Dân chủ kiểm soát.
Trump đang đi theo “chiến thuật Nixon”
Giới học giả pháp lý nhận định chưa có tổng thống nào kể từ thời Richard Nixon từng đơn phương cắt giảm chi tiêu liên bang quy mô lớn như vậy. Họ cho rằng động thái của Trump vi phạm Hiến pháp, Đạo luật Kiểm soát Giữ lại Ngân sách, và các phán quyết tòa án trước đây về nguyên tắc phân quyền.
“Họ đang tự cho mình quyền được trì hoãn hoặc giữ lại ngân quỹ mà không cần Quốc hội phê chuẩn,”
luật sư Cerin Lindgrensavage thuộc tổ chức Protect Democracy nói.
“Đó là hành vi tước đoạt quyền ngân sách của Quốc hội.”
Trong thông điệp gửi Quốc hội đầu năm nay, Tòa Bạch Ốc tuyên bố sẽ cắt bỏ các khoản chi “vô dụng, bị chính trị hóa hoặc mang tính ‘woke’” để “đưa nước Mỹ trở lại kỷ luật tài chính.”
Russ Vought, Giám đốc Văn phòng Ngân sách Nhà Trắng, lập luận rằng tổng thống có quyền chi tiêu ít hơn Quốc hội phê chuẩn nếu điều đó giúp tiết kiệm và hiệu quả hơn, và quyền này là cần thiết để giảm nợ công khổng lồ.
Ông Vought nói trên chương trình The Charlie Kirk Show:
“Nếu tôi chỉ có thể làm việc để tiết kiệm tiền, tôi sẽ làm tất cả để cắt giảm — đó là con đường duy nhất để tiến tới một ngân sách cân bằng.”
Cắt giảm hàng loạt cơ quan và chương trình
Theo AP, 152 vụ kiện tập trung vào việc chính quyền Trump đóng cửa cơ quan liên bang, hủy tài trợ, hoặc áp đặt điều kiện mới cho nguồn vốn.
Những biện pháp này ảnh hưởng tới các lĩnh vực từ giáo dục, y tế, cơ sở hạ tầng, cứu trợ thiên tai, nghiên cứu khoa học đến ngoại giao.
Một số phán quyết đáng chú ý chống lại chính quyền gồm:
Khôi phục gần 2 tỷ USD tài trợ cho 14 bang bị cắt ngân sách phát triển trạm sạc xe điện,
Ngăn chặn việc cắt giảm ngân sách hàng loạt đối với các “thành phố trú ẩn” có chính sách bảo vệ người nhập cư không giấy tờ.
Nhiều thẩm phán nêu lo ngại về vi hiến
Các thẩm phán bác bỏ lệnh cắt ngân sách cho rằng hành động của chính quyền xâm phạm nguyên tắc phân quyền, tước quyền chi tiêu của Quốc hội, và thiếu căn cứ hợp lý theo Đạo luật Thủ tục Hành chính (APA).
Trong khi đó, một số thẩm phán ủng hộ chính quyền cho rằng các vụ kiện này nên được xét xử tại Tòa Khiếu nại Liên bang (U.S. Court of Federal Claims), nơi chuyên xử các vụ công dân kiện chính phủ đòi tiền bồi hoàn.
Tối cao Pháp viện phần lớn đứng về phía Trump
Khối thẩm phán bảo thủ của Tối cao Pháp viện đã cho phép chính quyền tiếp tục đóng cửa Bộ Giáo dục, đóng băng 5 tỷ USD viện trợ nước ngoài, và cắt hàng trăm triệu USD ngân sách đào tạo giáo viên và nghiên cứu y sinh của Viện Y tế Quốc gia (NIH).
Trong vụ NIH, tòa phán 5–4 rằng các vụ kiện liên quan đến hủy tài trợ không thể hoàn toàn do tòa quận liên bang xử lý, buộc nguyên đơn phải khởi kiện thêm tại Tòa Khiếu nại Liên bang — điều này có thể khiến nhiều bên nguyên phải bắt đầu lại từ đầu.
Trong vụ viện trợ nước ngoài, phán quyết 6–3 của tòa vào tháng 9 cho rằng Đạo luật Kiểm soát Giữ lại Ngân sách không trao quyền kiện tụng cho các bên tư nhân về cái gọi là “hủy ngân sách ngầm” (pocket rescission) — khi tổng thống trì hoãn yêu cầu giải ngân cho đến khi Quốc hội không còn thời gian phê duyệt, khiến khoản tiền tự động hết hạn.
Tháng 8, Trump gửi thư cho Chủ tịch Hạ viện Mike Johnson thông báo hủy 5 tỷ USD viện trợ nước ngoài đã được Quốc hội thông qua, qua đó cắt giảm ngân sách mà không cần lập pháp đồng thuận.
Dù Tối cao Pháp viện nhấn mạnh đây mới là phán quyết tạm thời, giới chuyên gia nhận định nó có thể mở đường cho chính quyền Trump tiếp tục áp dụng chiến thuật này trong tương lai.
Nguồn AP
