Ngày 8 tháng 8 (Reuters) – Azerbaijan và Armenia đã ký một thỏa thuận hòa bình do Hoa Kỳ làm trung gian vào thứ Sáu, trong cuộc gặp với Tổng thống Donald Trump, nhằm thúc đẩy quan hệ kinh tế song phương sau nhiều thập niên xung đột và hướng tới bình thường hóa hoàn toàn quan hệ hai nước.
Nếu duy trì hiệu lực, thỏa thuận giữa hai đối thủ lâu năm ở Nam Caucasus sẽ là một thành tựu đáng kể của chính quyền Trump, chắc chắn sẽ khiến Moscow lo ngại, vì Nga coi khu vực này thuộc phạm vi ảnh hưởng của mình.
“Tận 35 năm xung đột, giờ họ là bạn và sẽ là bạn trong một thời gian dài,” Trump nói tại lễ ký kết ở Tòa Bạch Ốc, với Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliyev và Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan đứng hai bên.
Armenia và Azerbaijan đối đầu từ cuối những năm 1980, khi vùng Nagorno-Karabakh – khu vực đồi núi thuộc Azerbaijan nhưng phần lớn dân cư là người Armenia – tách ra với sự hậu thuẫn của Armenia. Năm 2023, Azerbaijan giành lại toàn bộ quyền kiểm soát khu vực này, khiến gần như toàn bộ 100.000 người Armenia tại đây phải di tản sang Armenia.
Trump cho biết hai nước đã cam kết chấm dứt chiến sự, thiết lập quan hệ ngoại giao và tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ của nhau.
Thỏa thuận bao gồm quyền phát triển độc quyền của Hoa Kỳ đối với một hành lang vận tải chiến lược xuyên Nam Caucasus, mà Tòa Bạch Ốc cho rằng sẽ thúc đẩy xuất khẩu năng lượng và tài nguyên khác.
Trump nói Hoa Kỳ cũng ký các thỏa thuận riêng với mỗi nước nhằm mở rộng hợp tác về năng lượng, thương mại và công nghệ, bao gồm trí tuệ nhân tạo. Chi tiết chưa được công bố. Ông cho biết hạn chế hợp tác quốc phòng giữa Hoa Kỳ và Azerbaijan cũng đã được gỡ bỏ – một động thái có thể khiến Moscow thêm lo ngại.
Cả hai lãnh đạo đều ca ngợi vai trò của Trump trong việc chấm dứt xung đột và cho biết sẽ đề cử ông cho Giải Nobel Hòa bình.
Trump đang nỗ lực xây dựng hình ảnh “người kiến tạo hòa bình toàn cầu” trong những tháng đầu nhiệm kỳ hai. Tòa Bạch Ốc cho rằng ông đã giúp đạt lệnh ngừng bắn giữa Campuchia và Thái Lan, ký hòa ước giữa Rwanda và Cộng hòa Dân chủ Congo, cũng như giữa Pakistan và Ấn Độ. Tuy nhiên, ông vẫn chưa chấm dứt được chiến tranh Nga–Ukraine kéo dài 3 năm rưỡi hay xung đột giữa Israel và Hamas ở Gaza. Trump cho biết ngày 15 tháng 8 tới, ông sẽ gặp Tổng thống Nga Vladimir Putin tại Alaska để bàn về chấm dứt chiến tranh.
Chấm dứt “điểm mù” trong việc né tránh trừng phạt
Quan chức Hoa Kỳ cho biết thỏa thuận được đúc kết sau nhiều chuyến công du liên tục tới khu vực và sẽ tạo nền tảng cho việc bình thường hóa hoàn toàn quan hệ song phương.
Thỏa thuận có thể làm thay đổi cục diện Nam Caucasus – khu vực sản xuất năng lượng, giáp Nga, châu Âu, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran, vốn bị chia cắt bởi biên giới đóng cửa và xung đột sắc tộc kéo dài.
Brett Erickson, chuyên gia về trừng phạt và cố vấn tại Trường Luật Đại học Loyola Chicago, nhận định thỏa thuận sẽ giúp phương Tây bịt lỗ hổng Nga lợi dụng để lách trừng phạt: “Caucasus lâu nay là điểm mù trong chính sách trừng phạt. Hòa bình chính thức tạo nền tảng để phương Tây hợp tác với Armenia và Azerbaijan nhằm chặn đứng các đường dây né tránh.”
Tina Dolbaia, chuyên gia tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nói lễ ký là bước đi mang tính biểu tượng lớn, nhưng còn nhiều câu hỏi như công ty Mỹ nào sẽ nắm quyền kiểm soát hành lang mới và mức độ tham gia của Armenia, Azerbaijan trong xây dựng. Bà dự đoán Nga sẽ khó chịu khi bị loại khỏi thỏa thuận và khỏi vai trò trong hành lang này.
Olesya Vartanyan, chuyên gia độc lập về khu vực, cho rằng thỏa thuận tạo thêm sự ổn định, nhưng triển vọng lâu dài phụ thuộc vào việc Hoa Kỳ có duy trì gắn kết hay không: “Armenia và Azerbaijan có lịch sử đàm phán thất bại và leo thang bạo lực nhiều hơn là giải quyết hòa bình. Nếu không có sự tham gia bền bỉ của Mỹ, vấn đề có thể lại bế tắc, làm tăng nguy cơ tái bùng phát căng thẳng.”
Quan chức cấp cao Mỹ cho biết đây là lần đầu tiên một trong các “xung đột đóng băng” quanh biên giới Nga từ sau Chiến tranh Lạnh được giải quyết, gửi thông điệp mạnh mẽ tới toàn khu vực. Armenia dự kiến trao cho Hoa Kỳ quyền phát triển đặc biệt và độc quyền dài hạn đối với hành lang này. Tuyến đường được gọi là “Trump Route for International Peace and Prosperity” đã thu hút sự quan tâm của chín công ty, trong đó có ba công ty Mỹ.
Daphne Panayotatos, thuộc tổ chức nhân quyền Freedom Now ở Washington, cho biết nhóm này đã kêu gọi chính quyền Trump yêu cầu Tổng thống Aliyev trả tự do cho khoảng 375 tù nhân chính trị ở Azerbaijan.
Azerbaijan – quốc gia sản xuất dầu mỏ và là chủ nhà Hội nghị Thượng đỉnh Khí hậu Liên Hiệp Quốc tháng 11 năm ngoái – đã bác bỏ mọi chỉ trích của phương Tây về hồ sơ nhân quyền, coi đây là sự can thiệp không thể chấp nhận.
