(AP) — Tổng thống Donald Trump cho biết hôm thứ Năm, Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan và Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliyev dự kiến sẽ ký một thỏa thuận hòa bình tại Tòa Bạch Ốc vào thứ Sáu, mở ra khả năng chấm dứt nhiều thập kỷ xung đột giữa hai nước.
Trump cho biết, ngoài thỏa thuận hòa bình, hai nhà lãnh đạo cũng sẽ ký các hiệp định với Mỹ nhằm “theo đuổi các cơ hội kinh tế chung, để khai mở toàn bộ tiềm năng của khu vực Nam Caucasus.”
“Nhiều nhà lãnh đạo đã cố gắng chấm dứt cuộc chiến nhưng không thành công — cho đến bây giờ, nhờ ‘TRUMP’,” ông viết tối thứ Năm trên mạng Truth Social.
Theo ba quan chức Mỹ (yêu cầu ẩn danh), thỏa thuận này bao gồm đột phá quan trọng trong việc thiết lập một hành lang trung chuyển then chốt nối Azerbaijan với vùng Nakhchivan, vốn bị ngăn cách bởi dải lãnh thổ dài 32 km của Armenia. Mỹ sẽ có quyền thuê để phát triển hành lang này và đặt tên là “Tuyến đường Trump vì Hòa bình và Thịnh vượng Quốc tế”. Dự kiến, tuyến này sẽ bao gồm đường sắt, đường ống dầu khí và cáp quang, cho phép lưu thông hàng hóa và sau đó là hành khách. Việc xây dựng sẽ do các tập đoàn tư nhân thực hiện, không dùng ngân sách Mỹ.
Bốn thập kỷ xung đột đẫm máu
Armenia và Azerbaijan đã giao tranh gần 40 năm để giành quyền kiểm soát khu vực Karabakh (quốc tế gọi là Nagorno-Karabakh), nơi đa số dân là người Armenia nhưng nằm trong lãnh thổ Azerbaijan từ thời Liên Xô.
Xung đột bùng nổ năm 1988 khi khu vực này muốn sáp nhập vào Armenia, leo thang thành chiến tranh toàn diện sau khi Liên Xô tan rã, khiến khoảng 30.000 người thiệt mạng và 1 triệu người phải rời bỏ nhà cửa. Lực lượng Armenia chiếm giữ Karabakh và nhiều vùng lân cận của Azerbaijan cho tới năm 2020, khi Baku mở chiến dịch quân sự quy mô lớn, được Thổ Nhĩ Kỳ hậu thuẫn, giành lại phần lớn lãnh thổ.
Tháng 9/2023, Azerbaijan giành quyền kiểm soát toàn bộ Karabakh chỉ trong một chiến dịch chớp nhoáng, khiến hơn 100.000 người Armenia tại đây tháo chạy sang Armenia. Nga, khi đó đang sa lầy ở Ukraine, không can thiệp — điều khiến Yerevan tức giận và quay sang siết chặt quan hệ với phương Tây.
Triển vọng hòa bình và hợp tác
Sau khi chiếm lại Karabakh, Azerbaijan và Armenia bước vào đàm phán bình thường hóa quan hệ, trong đó Armenia đồng ý trao lại một số ngôi làng biên giới. Vướng mắc lớn nhất là hành lang Zangezur nối Azerbaijan với Nakhchivan: Baku không tin để Armenia kiểm soát, còn Yerevan phản đối bên thứ ba quản lý vì coi đó là xâm phạm chủ quyền. Chưa rõ trong thỏa thuận mới, hai bên đã tháo gỡ mâu thuẫn này như thế nào.
Nga từng đề nghị điều quân bảo đảm an ninh hành lang, nhưng Armenia — muốn giảm phụ thuộc vào Moscow — đã bác bỏ. “Nga hiện bị gạt ra ngoài lề vì không còn gì để đề nghị với Armenia và Azerbaijan,” chuyên gia Olesya Vartanyan nhận định.
Thỏa thuận hòa bình cũng mở đường cho việc Thổ Nhĩ Kỳ và Azerbaijan tái mở cửa biên giới với Armenia sau gần 40 năm đóng cửa, giúp quốc gia không giáp biển này tiếp cận thị trường, cảng biển và vốn đầu tư của Thổ Nhĩ Kỳ. Pashinyan đã coi việc bình thường hóa quan hệ với Ankara là ưu tiên hàng đầu, từng thăm Thổ Nhĩ Kỳ vào tháng 6 vừa qua — chuyến thăm đầu tiên của một lãnh đạo Armenia trong lịch sử hiện đại.
Theo Vartanyan, hòa bình sẽ bảo đảm ổn định, đưa Armenia vào các tuyến vận tải khu vực, biến nước này thành mắt xích quan trọng nối châu Âu với châu Á, tận dụng mạng lưới đường sắt và cao tốc xây dựng từ thời Liên Xô để mở rộng giao thương qua Nam Caucasus.
