Nếu một bức ảnh đáng giá ngàn lời, thì một bức tranh chân dung có giá trị bao nhiêu? Có lẽ nhiều hơn thế, vì nó không chỉ phản ánh ý đồ của người vẽ mà còn tiết lộ cách người được vẽ nhìn nhận chính mình.
Điển hình là bức chân dung Tổng thống Trump mà Vladimir Putin nhờ Steve Witkoff – nhà phát triển bất động sản New York kiêm nhà ngoại giao tay ngang – trao cho ông Trump vào tháng Tư. Theo lời Witkoff, đây là một “bức chân dung tuyệt đẹp,” và Trump đã “ rất xúc động.”
Tác giả bức tranh là Nikas Safronov, 69 tuổi, được phong danh hiệu “Nghệ sĩ Nhân dân Liên bang Nga,” “Nghệ sĩ Ưu tú,” Viện sĩ Hàn lâm Mỹ thuật Nga, Giáo sư Đại học Ulyanovsk, và công dân danh dự của cả Ulyanovsk lẫn Baku.
Safronov chuyên vẽ chân dung. Một nguồn tin Nga gọi ông là “thiên tài kitsch,” “Casanova nước Nga” và “Salvador Dali của chúng ta.” Dù không dám chắc về biệt danh Casanova, nhưng hai cái tên còn lại có phần đúng – với điều kiện là một Salvador Dali rất tệ.
Có thể tôi hơi thiếu nhạy cảm với thị hiếu nghệ thuật Nga, nhưng tranh của Safronov gợi nhớ đến các bức chân dung được bày bán trong ga tàu điện ngầm hay công viên: người nổi tiếng được vẽ siêu thực, đầu và mắt to bất thường, đặt giữa những khung cảnh dễ nhận ra như các tượng đài hay thắng cảnh. Giống như một Dali lỗi, Safronov là bậc thầy… của nghệ thuật kitsch.
Điều này nói lên nhiều điều về cả người tặng – Putin – lẫn người nhận – Trump. Putin nổi tiếng với sở thích phô trương, cung điện xa hoa, và gu thẩm mỹ thiên về sự lòe loẹt. Trump cũng chẳng kém, như thể hiện trong nội thất căn hộ dát vàng của ông. Việc Putin chọn tặng bức chân dung này cho Trump là điều có thể đoán trước – ông biết Trump sẽ thích. Cũng như ông từng biết cách “chơi” Trump trong các vấn đề liên quan đến cuộc chiến Nga–Ukraine.
Bức chân dung: Biểu tượng của sự phóng đại
Hãy nhìn kỹ bức chân dung. Nó vẽ Trump khổng lồ ngay sau vụ ám sát hụt ở Butler, Pennsylvania: vành tai phải rướm máu, vệt máu chảy xuống gần miệng, nắm đấm phải giơ cao đầy thách thức, tay trái cầm mũ MAGA để bên hông, ánh mắt nhìn xa xăm. Kiểu nhìn xa này thường xuất hiện trong tranh chân dung của các lãnh tụ độc tài như Mao, Stalin hay Hitler – những người “nhìn về tương lai huy hoàng mà chỉ họ mới thấy.”
Nhưng chính phần hậu cảnh mới biến bức tranh thành đỉnh cao của kitsch: tượng Nữ thần Tự do giơ tay như Trump, đường chân trời của New York và New Jersey, cùng lá cờ Mỹ khổng lồ phủ khắp khung hình.
Một người xem có thể thắc mắc: Trump đang đứng ở đâu trong bức tranh này? Với vị trí các chi tiết, có vẻ ông đang đứng trên… phà Staten Island giữa cảng New York. Nhưng nếu vậy thì sao lại bị chảy máu? Đó chính là bản chất của kitsch – nhồi nhét biểu tượng vô tội vạ và kết hợp những thứ không thể kết hợp.
Thậm chí, điều kỳ lạ nhất là… lá cờ Mỹ. Ai cũng biết cờ Mỹ có 50 ngôi sao – nhưng trong tranh Safronov chỉ có 45, và lại được vẽ ngược: các sao nằm ở góc dưới bên trái thay vì góc trên, khiến cả lá cờ như đang treo ngược. Đây là lỗi đếm, “giấy phép thi ca” hay thông điệp ngầm về sự suy tàn của nước Mỹ? Và liệu Trump có để ý rằng ông và nước Mỹ đang bị xúc phạm, dù là vô tình hay cố ý?
Safronov nói với CNN: “Tôi muốn thể hiện máu, vết sẹo và sự dũng cảm của ông ấy trong vụ mưu sát. Ông không gục ngã, không sợ hãi mà giơ tay lên cho thấy ông hòa làm một với nước Mỹ và sẽ mang lại cho đất nước những gì xứng đáng.” Vậy theo Safronov, nước Mỹ xứng đáng với điều gì? Câu trả lời dường như là: Trump.
Chân dung độc tài kiểu mẫu?
Quan trọng nhất, bức tranh Trump mà Putin tặng chính là một ví dụ kinh điển của kitsch độc tài – thể loại nghệ thuật vốn mê những tư thế kỳ dị trong bối cảnh phi lý. Vì sao các lãnh tụ độc tài lại thích kiểu hình ảnh kỳ quái này là chuyện của một bài viết khác. Nhưng có thể nói: cả Trump và Putin đều phù hợp với khuôn mẫu đó – và điều này nói lên rất nhiều về tình trạng bất ổn của nền dân chủ Mỹ cũng như sự vắng bóng hoàn toàn của dân chủ ở Nga.
