Vào tháng 8 năm 1991, Tổng thống George H.W. Bush đã đọc bài diễn văn khét tiếng nhất trong nhiệm kỳ tổng thống của mình. Phát biểu trước cơ quan lập pháp của Ukraine, khi đó vẫn còn là một phần của Liên Xô, Tổng thống Bush bày tỏ lo ngại về khả năng thúc đẩy chủ quyền hoàn toàn của đất nước. Ông đã nói rằng: “Người Mỹ sẽ không ủng hộ những người đòi độc lập để thay thế một chế độ chuyên chế xa vời bằng một chế độ chuyên quyền địa phương. Chúng tôi sẽ không hỗ trợ những người thúc đẩy chủ nghĩa dân tộc tự sát dựa trên hận thù sắc tộc.”
Bài phát biểu của Tổng thống Bush đã bị mang tiếng xấu một cách bất công.
Mời xem video bài bình luận qua Youtube
Vì nhiều người đã không tìm hiểu và thông cảm với chính quyền của ông, khi lo sợ một cách hợp lý, rằng sự tan rã của Liên Xô sẽ giống như việc Nam Tư sa vào các cuộc xung đột sắc tộc tàn khốc đồng thời kèm theo mối nguy hiểm thảm khốc của vũ khí hạt nhân.
Sự sụp đổ tương đối hòa bình của Liên Xô dường như không thể tránh khỏi chỉ với lợi ích của nhận thức muộn màng; quá trình này có thể đẫm máu hơn nhiều, như cuộc chiến Nga-Ukraine hiện nay đã chứng minh.
Nhiều diễn biến bất như ý trong lịch sử đã dẫn đến quyết định gây chiến tai hại của Putin ngày nay.
Tuy nhiên, bài phát biểu đang gây ấn tượng mạnh vì gợi ý rằng nền độc lập của Ukraine sẽ là một hành động tự hủy diệt. Cuộc xâm lược của Nga vào đầu năm 2022 cho thấy chủ nghĩa dân tộc Ukraine mạnh mẽ, đoàn kết và can đảm hơn những gì thế giới biết về họ.
Trước chiến tranh, ít ai có thể đoán được rằng đất nước nhỏ bé, mới độc lập, bị chia rẽ về sắc tộc và ngôn ngữ do một cựu diễn viên hài lãnh đạo này lại có thể chống lại thành công một cựu đế chế và một nhà độc tài sở hữu kho vũ khí hạt nhân lớn nhất thế giới.
Hai cuốn sách mới của các chuyên gia kỳ cựu trong khu vực giúp giải thích cuộc chiến này.
Owen Matthews là một phóng viên nước ngoài lâu năm ở Moscow, người có cuốn sách: “Sự thật về cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine” tập trung vào những lý do nào thúc đẩy dẫn đến quyết định xâm lược Ukraine của Putin.
Serhii Plokhy là một nhà sử học của Đại học Harvard, người có cuốn sách “Chiến tranh Nga-Ukraine” trình bày lịch sử phức tạp hàng thế kỷ giữa hai quốc gia Nga và Ukraine.
Plokhy đã cho thấy các nhà lãnh đạo Nga đã sử dụng những tiền lệ và truyền thuyết này như thế nào để biện minh cho cuộc xâm lược, trong khi Matthews tập trung vào cách Putin khai thác các dòng trí tuệ chảy qua nước Nga thời hậu Chiến tranh Lạnh như một cách để giữ Ukraine trong quỹ đạo của đất nước mình. Cùng với nhau, hai cuốn sách này giúp chúng ta hiểu được Nga đã quyết định chinh phục Ukraine như thế nào—và Ukraine đã làm thế nào để gây chấn động thế giới bằng sự kháng cự mạnh mẽ đáng kinh ngạc của mình.
Ukraine đã trải qua một thời kỳ thậm chí còn khó khăn hơn trong những năm 1990 so với Nga, khi nền kinh tế của nước này sa sút, các khu vực bị chia cắt và các chính trị gia cướp bóc tài nguyên của đất nước. Tuy nhiên, trong thế kỷ 21, đất nước dần dần thống nhất xung quanh một đặc tính dân chủ. Trong khi đó, Tổng thống Boris Yeltsin đã thất bại trong việc giữ Ukraine trong quỹ đạo của Nga hoặc khiến những người đồng hương của ông phải chịu thua trước đế chế cũ của họ—và định mệnh trớ trêu đã khiến ông chọn Putin làm người kế nhiệm, một quyết định sai lầm mà đến khi sắp nhắm mắt xuôi tay, ông mới nhận ra con người thật của Putin, không đúng như những gì ông mong đợi.
Boris Yeltsin giao cho Putin phụ trách tiến hành cuộc chiến chống lại phiến quân Chechnya khi ông trở thành thủ tướng. Putin đã kiểm soát nỗ lực chiến tranh theo cách công khai nhất có thể, xuất hiện trên truyền hình hết lần này đến lần khác để đe dọa quân nổi dậy và thể hiện quyết tâm của ông để đánh bại cuộc nổi dậy. Chỉ trong vòng vài tháng, Putin đã trở thành chính trị gia nổi tiếng nhất trong nước, nổi tiếng về tính hiệu quả, lòng yêu nước và sự tàn nhẫn. Danh tiếng này kéo dài hơn hai thập niên, cho đến khi ông ra lệnh cho quân đội Nga chiếm toàn bộ Ukraine vào đầu năm 2022.
Putin là một người thông minh, khỏe mạnh nhưng thận trọng, xảo quyệt và tàn nhẫn với đồng loại trong cùng hệ thống quyền lực. Nhưng trước mắt công chúng và thế giới, Putin trầm tỉnh, ít nói, mặc cảm trước sự yếu kém toàn cầu của Nga và mang nặng tâm lý bài phương Tây, kết hợp những điều này đã dẫn đến quyết định xâm lược Ukraine. Putin đã hành động theo bản năng và sự bất bình cũng như tính toán chiến lược cẩn thận.
Có lẽ Putin là người hiểu Hoa Kỳ đang chơi “trò chơi nước đôi” như thế nào để trấn an người Nga trong những năm 1990 rằng việc mở rộng NATO không nhằm mục đích làm suy yếu ảnh hưởng của Nga hoặc nhằm kích động phản ứng từ Nga.
Cuộc xâm lược bất thành vào Ukraine của Putin có thể là cơn chấn động cuối cùng của chủ nghĩa đế quốc bành trướng trong lịch sử châu Âu và đánh dấu cái chết cuối cùng của thời đại các đế chế ở phương Tây. Không giống như Đông Đức, Ba Lan và các nước vùng Baltic, giới tinh hoa Nga nói riêng và những người dân Nga nói chung không sẵn lòng để Ukraine rời khỏi quỹ đạo của Nga.
Họ đã nói rõ điều này trong nhiều thập niên, nhưng người Ukraine muốn tự quyết định vận mệnh của mình khi là một phần của phương Tây, và phương Tây sẵn sàng khuyến khích họ một cách liều lĩnh.
Cả hai cuốn sách đều có nhắc lại chuyến đi đặc biệt của cố Thượng nghị sĩ tiểu bang Arizona John McCain tới Ukraine trong bối cảnh cuộc nổi dậy Maidan năm 2013, tuyên bố rằng Hoa Kỳ ủng hộ những người biểu tình trong cuộc nổi dậy của họ, điều này vừa hứa hẹn quá mức đối với người Ukraine vừa chế nhạo người Nga một cách không cần thiết.
Ngay trước chiến tranh. Có ba lý do dẫn đến lựa chọn xâm lược Ukraine vào đầu năm 2022.
– Thứ nhất, ảnh hưởng của phương Tây đang gia tăng quá mạnh ở một quốc gia quan trọng đối với ảnh hưởng của Nga, và điều quan trọng là những nỗ lực thao túng nền chính trị Ukraine theo hướng thân Nga đã thất bại.
– Thứ hai, Nga đã xây dựng một kho vũ khí chiến tranh khá lớn, và Putin tin chắc rằng nước này không bị ảnh hưởng bởi bất kỳ lệnh trừng phạt nào. Putin đã đánh giá thấp đáng kể quy mô của sự phẫn nộ trong thế giới phát triển đối với các hành động của ông ta, sự tức giận kết hợp với nỗi sợ hãi đã truyền cảm hứng cho thế giới phương Tây và khối NATO tìm được sự đồng thuận hiếm hoi xoay quanh việc trang bị vũ khí cho Ukraine để chống lại Nga và cô lập Nga về kinh tế.
– Thứ ba, Putin đã có cơ hội tuyệt đối. Sự rút lui hỗn loạn của Hoa Kỳ khỏi Afghanistan, sự nghỉ hưu của Thủ tướng Đức Angela Merkel và sự yếu kém của Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky dường như là điềm báo tốt cho quyết định của Putin. Putin đã hiểu sai những diễn biến này là có lợi cho mình trong khi chúng thực sự là những điều kiện ngắn hạn chứng tỏ những nguồn sức mạnh tiềm ẩn trên khắp Ukraine, Đức và Mỹ.
Bất chấp sự khác biệt trong cách tiếp cận, chính khả năng phục hồi của Ukraine đã gây sốc cho tất cả mọi người, kể cả người dân Ukraine. Ngay trước khi Nga xâm lược, các nhà lãnh đạo phương Tây đã khuyên Zelensky tại một hội nghị an ninh ở Munich tránh quay trở lại Ukraine, kẻo bị ám sát. Nhưng Zelensky đã trả lời: “Tôi đã ăn sáng ở Ukraine sáng nay và tôi sẽ ăn tối ở Ukraine”.
Khi chiến tranh bắt đầu, lòng dũng cảm, năng lực và quyết tâm của Zelensky đã gây sốc cho các nhà lãnh đạo Điện Kremlin, những người cho rằng các quan chức chính phủ Ukraine sẽ bỏ chạy hoặc đầu hàng. Với một thế giới quan bị bóp méo bởi trí thông minh sai lầm, sự kiêu ngạo và trí thức kém cỏi, nhà lãnh đạo Nga Vladimir Putin đã dự đoán sai khi cho rằng những người dân thường Ukraine sẽ chào đón quân đội Nga như những người giải phóng.
Hành động của Zelensky cũng khiến các nhà lãnh đạo phương Tây kinh ngạc không kém, họ không tin rằng một cựu diễn viên có ít kinh nghiệm chính trị lại là một người lãnh đạo gan dạ, can trường, không tham sống sợ chết như nhiều nhà lãnh đạo khác trên thế giới. Quyết định ở lại Kiev của tổng thống đã khiến các nhân viên chính phủ khác cũng làm như vậy, mặc dù họ đã lên kế hoạch rời đi trước đó. Người đứng đầu chính quyền đã không chạy trốn và đứng về phía người dân của họ. Đây là điều tiên quyết đã giúp đất nước Ukraine còn tồn tại đến ngày nay.
Chính phủ Ukraine đầy rẫy tham nhũng kể từ khi giành được độc lập, nhưng điều đó không chuyển thành sự hèn nhát phổ biến khi chiến tranh đến. Người dân Ukraine đã thể hiện mức độ thách thức và dũng cảm đáng kinh ngạc tương tự. Rất nhiều nam giới tình nguyện nhập ngũ đến nỗi một số bị từ chối. Người dân diễn hành với cờ quốc gia và đóng góp bất cứ thứ gì có thể để chống lại những kẻ chiếm đóng có trang bị vũ khí tận răng.
Nga đã liên tục ép buộc Ukraine dưới hình thức này hay hình thức khác kể từ năm 2014, vô tình Nga đã giúp củng cố chủ nghĩa dân tộc địa phương trên đất nước Ukraine. Từ một đất nước bị chia rẽ bởi các vấn đề lịch sử, văn hóa và bản sắc khi bán đảo Crimea bị sáp nhập vào Nga từ năm 2014 thì giờ đây, người dân Ukraine đã đoàn kết với mong muốn bảo vệ chủ quyền, trật tự dân chủ và tự do của mình bằng mọi giá.
Và mặt trái của sự đoàn kết và tinh thần đáng kinh ngạc của Ukraine là sự kém cỏi của Nga trên chiến trường.
Rất ít cơ quan tình báo, nhà phân tích quân sự hoặc các nhà lãnh đạo thế giới tin rằng một cuộc chiến sẽ kéo dài ở Ukraine. Các nhà lãnh đạo Đức đã từ chối yêu cầu hỗ trợ của Zelensky bằng cách nói với ông rằng “Các bạn chỉ có vài giờ cho đến khi Kiev bị chinh phục”. Với Putin, ông ta giả định rằng quân đội Nga sẽ dễ dàng đánh bại những kháng cự nhỏ nhoi của Ukraine đang tồn tại và nhanh chóng khẳng định quyền kiểm soát đối với chính phủ của đất nước chỉ tối đa trong một tuần. Thay vào đó, Nga không thể chiếm thủ đô của Ukraine và lật đổ lãnh đạo của nước này, như Putin đã lên kế hoạch. Trận chiến giành sân bay Hostomel vào tháng 2 đã chứng tỏ là then chốt, vì việc người Nga không thiết lập được ưu thế sớm và áp đảo đối với không phận Ukraine đồng nghĩa với việc họ không thể tiếp cận thủ đô Kiev.
Một trận chiến được bắt đầu dù với lợi thế quân sự to lớn cũng không thể chuyển thành chiến thắng khi một kẻ xâm lược bị cản trở bởi sự tự tin thái quá, trí thông minh sai lầm và sự kém cỏi về chiến thuật.
Phía Ukraine được trang bị vũ khí phòng không tinh vi do NATO cung cấp và hiểu biết sâu sắc về địa phương, người Ukraine tỏ ra lão luyện trong việc hạn chế lợi thế về trang bị số lượng của kẻ thù.
Đối với mong muốn giành lại toàn bộ lãnh thổ của tất cả người dân Ukraine, họ chỉ có thể tự mình làm được những gì họ có thể. Họ phụ thuộc vào vũ khí và tiền từ phương Tây, phần lớn là từ Hoa Kỳ. Tổng thống Joe Biden đã ủng hộ Ukraine nhưng trong giới hạn vì ông gặp khó khăn bởi đảng Cộng hòa.
Trong cuộc chiến này, có một chi tiết chưa bao giời được tiết lộ về các cuộc đàm phán ngoại giao bí mật giữa Trung Quốc và Mỹ thông qua một nhóm chuyên gia cố vấn của Anh. Trong giai đoạn đầu của cuộc chiến, Trung Quốc đã nói với nhóm chuyên gia cố vấn của Anh rằng họ đồng ý gây áp lực buộc Putin phải ngừng xâm lược, không được sử dụng vũ khí hạt nhân nếu Mỹ không cung cấp trực tiếp máy bay cho Ukraine. Nhóm cố vấn đã chuyển thông tin tình báo cho chính quyền Biden, chính quyền Biden sau đó đã từ chối đề xuất của Ba Lan về việc chuyển giao vũ khí tấn công cho Ukraine.
Điều này sẽ giúp giải thích tại sao Tổng thống Joe Biden lại rất kiên quyết trong việc hạn chế sự tham gia của Hoa Kỳ vào cuộc chiến ở một mức độ nhất định. Bất chấp hàng tỷ đô la viện trợ mà Hoa Kỳ đã đóng góp, nước này đã liên tục từ chối các yêu cầu cung cấp các thiết bị như máy bay chiến đấu F-16, xe tăng chiến đấu và tên lửa tầm xa. Thêm vào đó, Mỹ được cho là đã hạn chế Ukraine tham chiến trên lãnh thổ Nga.
Theo các báo cáo của giới tình báo Anh, đã có một nhóm những người theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan trong giới ưu tú ở Moscow tin rằng Putin quá mềm mỏng với Ukraine, thúc đẩy ông ta sử dụng vũ khí hạt nhân trong chiến tranh. Điều này cũng đồng nghĩa là nếu một trong những người này giành được quyền lực từ Putin hay lật đổ được Putin thì hậu quả của chiến tranh khi đó sẽ rất tàn khốc.
Nền kinh tế của Nga tồi tệ hơn nhiều so với những gì họ thừa nhận, và chiến thắng sẽ chỉ làm cho nước này nghèo hơn nữa. Tiến hành cuộc xâm lược Ukraine đã tiêu tốn của Nga gần 1 nghìn tỷ đô la. Đó là một con số quá nhỏ so với những gì Nga sẽ phải bỏ ra nếu giành chiến thắng.
Nền kinh tế Nga đang bắt đầu suy thoái. Tăng trưởng kinh tế đã giảm sút, cộng với nỗi sợ hãi âm ỉ từ lâu ở Moscow rằng Nga sẽ trở thành “thuộc địa kinh tế” của Trung Quốc đang bắt đầu thành hiện thực khi các biện pháp trừng phạt của phương Tây khiến Moscow phụ thuộc nhiều hơn vào Bắc Kinh để cung cấp vi mạch và chất bán dẫn.
Lời kết:
Các kết quả tiềm năng của cuộc chiến vẫn chưa rõ ràng. Các sự kiện trên chiến trường vẫn còn linh hoạt và chiến tranh có lẽ sẽ tiếp tục trong nhiều năm tới. Khi đấu tranh cho tự do của mình, Ukraine đã dũng cảm minh họa giá trị của nền dân chủ và cho thế giới thấy một quốc gia nhỏ có thể chống lại kẻ xâm lược lớn hơn như thế nào khi người dân đồng lòng và đoàn kết, lãnh đạo xuất sắc, can đảm và quân đội được trang bị vũ khí dồi dào. Tuy nhiên, ngay cả khi Ukraine cuối cùng giành chiến thắng, thì cái giá phải trả sẽ là không thể đo đếm được. Sẽ mất nhiều thập niên để Ukraine tái thiết, xây dựng lại đất nước, vô số sinh mạng đã mất đi và hàng triệu gia đình bị chia cách, hàng triệu người trở thành người tị nạn không nhà.
Hơn nữa, một nước Nga bị tổn thương đã bị bẽ mặt trên chiến trường và chứng kiến nền kinh tế của mình bị hủy hoại bởi một cuộc chiến tự nguyện, tự hủy hoại có thể thậm chí còn dễ bị cực đoan, hoang tưởng và hiếu chiến hơn so với trước chiến tranh.
Putin không đủ sĩ diện để thừa nhận thua ở Ukraine — nhưng Putin cũng không đủ khả năng để thắng Ukraine. Đó là sự thật, Putin hiểu điều này và đang cố gắng tìm ra đáp số cho bài toán khó giải.
Việt Linh, 06.06.2023