Tại một số thời điểm trong bất kỳ chiến dịch bầu cử nào, hầu như ở bất kỳ nơi nào trong thế giới dân chủ, cử tri có thể mong đợi được thông báo rằng đất nước của họ đang ở ngã ba đường. Nhưng hiếm khi khuôn sáo bầu cử lâu đời nào lại đúng hơn ở Ba Lan hiện nay.
Quốc gia đông dân thứ năm của Liên minh Châu Âu sẽ bỏ phiếu trong một cuộc bầu cử quan trọng vào Chủ nhật ngày 15 tháng 10, kết quả của cuộc bầu cử này sẽ vang dội về phía tây thông qua EU, về phía đông tới Ukraine đang bị chiến tranh tàn phá và xuyên Đại Tây Dương, nơi Tòa Bạch Ốc sẽ theo dõi chặt chẽ.
Cuộc bỏ phiếu vào cuối tuần tới có thể chứng kiến đảng Công lý và Luật pháp dân túy cầm quyền (được biết đến với tên viết tắt tiếng Ba Lan là PiS), giành được nhiệm kỳ thứ ba liên tiếp chưa từng có – mà những người chỉ trích đảng này cho rằng có thể hoàn thành một cuộc cải tổ phi tự do đối với các thể chế của đất nước.
Nhưng cuộc bầu cử đang rất căng thẳng; một liên minh đối lập thống nhất đang ở khoảng cách rất xa để nắm quyền, trong khi một kết quả không rõ ràng có thể mở ra cơ hội cho phe cực hữu tận dụng.
Ba Lan sẽ bỏ phiếu vào ngày 15 tháng 10 để bầu quốc hội mới và PiS – hiện đang cầm quyền với sự hỗ trợ của một số đảng dân túy nhỏ hơn – đang hy vọng giành được nhiệm kỳ thứ ba liên tiếp và thành lập chính phủ tiếp theo của đất nước. Đảng này bị phản đối bởi liên minh các đảng trung dung do Donald Tusk, cựu thủ tướng Ba Lan và cựu chủ tịch Hội đồng châu Âu, đứng đầu.
Các cuộc thăm dò đã đưa PiS vượt lên trên Liên minh Công dân của Tusk, nhưng với tỷ số sít sao, cho thấy khó có nhóm nào giành được đa số hoàn toàn tại Sejm – Hạ viện Ba Lan. Kết quả đó sẽ nổ súng khởi đầu cho các cuộc đàm phán kéo dài nhiều ngày sau cuộc bỏ phiếu, với việc đảng dẫn đầu cố gắng tìm kiếm một liên minh cho phép đảng này nắm quyền cai trị.
Đã có suy đoán về việc liệu Liên minh – một đảng nhỏ hơn, cực hữu – có tham gia một hiệp ước như vậy với PiS hay không nếu kết quả bầu cử khiến họ trở thành những người chiến thắng. Các nhà lãnh đạo liên đoàn khẳng định họ không quan tâm đến việc thực hiện bất kỳ thỏa thuận nào.
Những mối thù cá nhân và các cuộc tấn công từ lâu đã là đặc điểm của chính trị Ba Lan. Nhưng theo bất kỳ tiêu chuẩn nào, chiến dịch năm nay rất ác độc.
PiS, vốn bị cáo buộc coi người di cư và người LGBTQ là vật tế thần để gây chia rẽ trước các cuộc bầu cử trước đó, đã không ngừng tìm cách coi Tusk là kẻ bù nhìn của Brussels và Berlin. Một cuộc điều tra gây tranh cãi mà chính phủ công bố hồi đầu năm nay về “ảnh hưởng của Nga” đã bị chỉ trích trong và ngoài nước là một nỗ lực nhằm vào lãnh đạo phe đối lập.
Các phương tiện truyền thông đại chúng, phần lớn do PiS kiểm soát, đã phản ảnh nhiều điểm đáng nói đó. Tusk đã cố gắng chống trả, mô tả cuộc chạy đua của mình là cơ hội cuối cùng để cứu Ba Lan khỏi vòng vây của tham nhũng và chủ nghĩa độc tài.
Jacek Kucharczyk, chủ tịch Ban điều hành tại Viện Công vụ Warsaw, nói rằng: “Bài diễn thuyết khá cuồng loạn – rằng đây sẽ là ngày kết thúc của Ba Lan. Ở cả hai bên, có sự xung đột giữa thiện và ác, nhưng thiện và ác được mô tả khác nhau – một mặt chúng ta có dân chủ, pháp quyền và các giá trị phương Tây, mặt khác chúng ta có chủ nghĩa dân tộc, Công giáo, và chủ quyền,” Kucharczyk nói.
Lạm phát cao và các cuộc đấu tranh về chi phí sinh hoạt đã chiếm ưu thế trong mối quan tâm của cử tri trong những tháng gần đây, và các vấn đề an ninh cũng nổi bật tương tự trong chiến dịch tranh cử. Các báo cáo vào tháng trước cho biết các quan chức Ba Lan có liên quan đến một vụ bê bối được cho là đổi tiền lấy thị thực đã làm tổn hại đến nỗ lực của các nhà lập pháp PiS trong việc thể hiện mình là người cứng rắn trong an ninh biên giới.
Bước đi phi tự do mà Ba Lan đã thực hiện trong suốt 8 năm cai trị của PiS đã khiến quốc gia này – từng được coi là nền dân chủ mẫu mực thời hậu Xô Viết – mất đi những người bạn ở phương Tây, làm gia tăng căng thẳng trước cuộc bầu cử vào tuần tới.
Những người chỉ trích chính phủ nhấn mạnh rằng nhiệm kỳ thứ ba sẽ cho phép chính phủ hoàn thành việc đàn áp toàn diện quyền độc lập tư pháp, tự do báo chí, các thể chế dân chủ cũng như quyền của phụ nữ và người thiểu số.
Kucharczyk nói rằng: “Cuộc bầu cử được coi là cơ hội cuối cùng để đảo ngược quá trình thụt lùi dân chủ, thông qua các biện pháp dân chủ”. “Mối lo ngại ở đây là nếu PiS tiếp tục nắm quyền thêm 4 năm nữa, họ sẽ thu hẹp những khoảng trống trong hệ thống độc tài mà họ đã xây dựng trong 8 năm qua”.
Những nỗ lực của đảng cầm quyền bao gồm việc cải tổ đáng kể cơ quan tư pháp, giúp chính phủ có thêm quyền lực trong việc lựa chọn người đảm nhận các vị trí chủ chốt. Vào tháng 6, tòa án cấp cao của EU đã ra phán quyết rằng các cải cách tư pháp của Ba Lan đã vi phạm luật pháp của khối và ra lệnh cho nước này phải thay đổi nếu không sẽ phải đối mặt với các khoản phạt nặng.
Piotr Buras, người đứng đầu Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Châu Âu (ECFR) tại Warsaw, nói rằng: “Đây là một sự chuyển đổi thể chế to lớn”. “Đây là một sự chuyển đổi khá sâu sắc hướng tới một chế độ phi tự do dưới vỏ bọc các thủ tục dân chủ.”
PiS lập luận rằng những cải cách của họ là cần thiết để hiện đại hóa các thể chế của Ba Lan và loại bỏ cơ quan tư pháp của những người được bổ nhiệm từ thời Cộng sản. Nhưng những người chỉ trích đảng cho rằng đảng này đang cố gắng đi theo con đường của Hungary, quốc gia mà chủ nghĩa độc tài ngày càng gia tăng cũng đã thu hút sự phẫn nộ không kém của Brussels.
Buras nói: “Những gì chúng ta có thể chứng kiến sau cuộc bầu cử này là một điều thực sự chưa từng có trong lịch sử nền dân chủ châu Âu, đó sẽ là một nỗ lực nhằm đẩy lùi chủ nghĩa tự do”.
Tầm nhìn cạnh tranh cho châu Âu
Ba Lan đã sa lầy trong cuộc chiến kéo dài với EU. Brussels đã từ chối tài trợ và kiện Warsaw vì nỗ lực làm suy yếu nền pháp quyền và tính độc lập tư pháp, trong khi chính phủ Ba Lan lại tỏ ra sẵn sàng tấn công tổ chức này – thường đồng thời tuyên bố chủ quyền của Ba Lan là ưu tiên quan trọng hơn hợp tác quốc tế.
Dariusz Stola, nhà sử học tại Viện Nghiên cứu Chính trị của Viện Hàn lâm Khoa học Ba Lan, nói rằng: “Đảng cầm quyền ngày càng thù địch với EU và họ có mối quan hệ ngày càng xấu với hầu hết các nước láng giềng, đặc biệt là Đức”.
Tuy nhiên, Ba Lan vẫn ở vị trí hùng mạnh ở châu Âu và cuộc bỏ phiếu tháng này có thể làm thay đổi đáng kể động lực đó. Tư cách thành viên của EU – mà Ba Lan gia nhập vào năm 2004 – vẫn được người Ba Lan ưa chuộng một cách áp đảo, và ở Tusk, phe đối lập đã chọn một nhân vật nổi bật trong nền chính trị châu Âu gần đây để chống lại chiến dịch của mình.
Ba Lan cũng đã đạt được một làn sóng thiện chí bất ngờ ở châu Âu thông qua phản ứng trước cuộc xâm lược toàn diện của Nga vào Ukraine vào năm ngoái. Sự gây hấn của Moscow dường như đã minh chứng cho những lời cảnh báo của Ba Lan trong nhiều thập kỷ về động cơ của Nga và sự phụ thuộc của châu Âu vào năng lượng của Nga, điều mà cho đến tháng 2 năm 2022, thường bị phương Tây gạt bỏ như những lời bất bình lỗi thời của một thời đã qua.
Cuộc bầu cử trong tháng này sẽ hướng tới việc xác định liệu Warsaw có tìm cách hàn gắn mối quan hệ với Brussels và theo đuổi vai trò dẫn đầu trong việc ứng phó với Nga hay không, hay liệu tranh chấp kéo dài giữa hai bên có ngày càng sâu sắc hay không.
“Ba Lan là một nước chơi lớn ở châu Âu; nước này giáp Ukraine, có quân đội trên bộ lớn, chi tiêu quân sự đáng kể và là trung tâm quan trọng hỗ trợ Ukraine”, Stola nói. “Những gì xảy ra ở Ba Lan sẽ có hậu quả rất lớn đối với toàn bộ châu Âu trong những năm tới.”
Cuộc bầu cử của Ba Lan sẽ được theo dõi không chỉ ở phía tây mà còn ở phía đông – khi một giọng điệu gây tranh cãi hơn len lỏi vào mối quan hệ bền vững một thời của Warsaw với Kiev.
Buras nói: “Hỗ trợ dành cho Ukraine là nguồn gốc dẫn đến sự vượt trội về mặt đạo đức của Ba Lan trong chính sách đối ngoại trong một năm rưỡi qua. Bây giờ có những vết nứt rất nghiêm trọng trong hình ảnh này.”
Chính phủ Ba Lan ngày càng nhắm vào Ukraine bằng những lời hùng biện mạnh mẽ – đặc biệt là về việc nhập khẩu ngũ cốc từ Ukraine mà họ cho rằng sẽ làm giảm giá thành của nông dân Ba Lan, cũng như về việc cung cấp vũ khí của phương Tây và nỗ lực của Kiev muốn gia nhập NATO và EU.
Những bất bình trong lịch sử về vụ thảm sát thời Thế chiến thứ hai do những người theo chủ nghĩa dân tộc Ukraine thực hiện cũng lại nổi lên trong năm nay, làm gia tăng thêm những căng thẳng vốn đã bị chôn vùi trong những tháng sau cuộc xâm lược của Nga.
Thúc đẩy sự thay đổi đó là sự xuất hiện của một đảng cực hữu, Liên đoàn, tập hợp phản đối sự hỗ trợ kinh tế dành cho người tị nạn Ukraine ở Ba Lan. Nhóm này đã nhận được sự ủng hộ trong năm nay ở nhiều thành trì ở vùng nông thôn của PiS và các quan chức chính phủ đã phản ứng bằng cách cứng rắn hơn với Kiev.
Kucharczyk nói: “Một kết quả có thể xảy ra là một liên minh giữa PiS và Liên minh, và đó sẽ là một tin rất xấu đối với mối quan hệ Ba Lan-Ukraine”.
Thật khó để tưởng tượng bất kỳ kịch bản nào trong đó Ba Lan ngăn chặn vũ khí phương Tây đi qua lãnh thổ của mình tới Ukraine, và sự phản đối lâu dài của Ba Lan đối với Nga sẽ vẫn là trụ cột xác định trong thế giới quan của nước này.
Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng mối quan hệ giữa Warsaw và Kiev có thể trở nên tồi tệ hơn nếu Warsaw ngừng hỗ trợ tài chính và quân sự sau cuộc bầu cử.
Kucharczyk nói thêm: “Ba Lan có lợi ích rất sâu sắc trong việc hỗ trợ Ukraine. “Nhưng thiệt hại gây ra trong chiến dịch bầu cử sẽ tiếp tục và kết quả là người Ukraine sẽ ngày càng coi Berlin và Washington là đối tác của họ hơn là Warsaw.”
Việt Linh (Theo Euro News)