Azerbaijan tuyên bố quyền kiểm soát hoàn toàn khu vực ly khai Nagorno-Karabakh hôm thứ Tư sau khi các lực lượng Armenia địa phương ở đó đồng ý hạ vũ khí sau đợt giao tranh bùng phát mới nhất trong cuộc xung đột ly khai kéo dài hàng thập kỷ.
Các nhà chức trách ở khu vực dân tộc Armenia, nơi điều hành công việc của mình mà không được quốc tế công nhận kể từ khi giao tranh nổ ra vào đầu những năm 1990, đã tuyên bố vào khoảng giữa trưa rằng các lực lượng tự vệ địa phương sẽ giải giáp và giải tán theo lệnh ngừng bắn do Nga làm trung gian.
Họ cũng cho biết các đại diện của khu vực sẽ bắt đầu đàm phán vào thứ Năm với chính phủ Baku về quá trình “tái hòa nhập” của Nagorno-Karabakh vào Azerbaijan.
Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliyev đã tuyên bố chiến thắng trong bài phát biểu trên truyền hình trước toàn dân, nói rằng “chỉ trong một ngày, Azerbaijan đã hoàn thành tất cả các nhiệm vụ được đặt ra như một phần của các biện pháp chống khủng bố địa phương” và “khôi phục chủ quyền của mình”.
Hôm thứ Ba, quân đội Azerbaijan đã tiến hành một loạt pháo binh và các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái chống lại các lực lượng thân Armenia đông hơn và thiếu trang bị, lực lượng này đã bị suy yếu do sự phong tỏa khu vực ở phía nam dãy núi Caucasus, nơi được quốc tế công nhận là một phần của Azerbaijan.
Thanh tra nhân quyền Nagorno-Karabakh Gegham Stepanyan cho biết ít nhất 200 người, trong đó có 10 thường dân, đã thiệt mạng và hơn 400 người khác bị thương trong cuộc giao tranh. Trước đó ông nói rằng trong số người chết và bị thương có trẻ em.
Con số thương vong không thể được xác minh độc lập ngay lập tức.
Các hành động thù địch đã làm trầm trọng thêm tình hình nhân đạo vốn đã nghiệt ngã đối với những người dân phải chịu đựng tình trạng thiếu lương thực và thuốc men trong nhiều tháng khi Azerbaijan thực thi lệnh phong tỏa con đường nối Nagorno-Karabakh với Armenia.
Hàng ngàn cư dân Nagorno-Karabakh đã đổ xô đến một trại do lực lượng gìn giữ hòa bình Nga điều hành để tránh giao tranh, trong khi nhiều người khác tập trung tại sân bay của thủ phủ khu vực, Stepanakert, với hy vọng chạy trốn khỏi khu vực.
Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan cho biết trong một bài phát biểu trước cả nước rằng giao tranh đã giảm sau lệnh ngừng bắn, nhấn mạnh rằng lực lượng gìn giữ hòa bình của Nga ở Nagorno-Karabakh hoàn toàn chịu trách nhiệm về an ninh của người dân.
Nếu lực lượng gìn giữ hòa bình đề xuất một thỏa thuận hòa bình, điều đó có nghĩa là họ hoàn toàn và không có bất kỳ sự dè dặt nào chấp nhận trách nhiệm đảm bảo an ninh cho người Armenia ở Nagorno-Karabakh, đồng thời cung cấp các điều kiện và quyền để họ được sống trên đất đai và nhà của họ một cách an toàn.
Pashinyan, người trước đây đã công nhận chủ quyền của Azerbaijan đối với Nagorno-Karabakh, cho biết Armenia sẽ không bị lôi kéo vào cuộc chiến. Ông cho biết chính phủ của ông không tham gia đàm phán thỏa thuận này, nhưng “đã lưu ý” quyết định của chính quyền ly khai trong khu vực.
Ông một lần nữa phủ nhận bất kỳ quân đội Armenia nào có mặt trong khu vực, mặc dù chính quyền ly khai cho biết họ đang ở Nagorno-Karabakh và sẽ rút lui như một phần của thỏa thuận ngừng bắn.
Người biểu tình đã tập hợp ở thủ đô Yerevan của Armenia trong ngày thứ hai liên tiếp vào thứ Tư, chặn các đường phố và yêu cầu chính quyền bảo vệ người Armenia ở Nagorno-Karabakh.
Người phát ngôn an ninh quốc gia Nhà Trắng John Kirby cho biết Mỹ “quan ngại sâu sắc” về hành động quân sự của Azerbaijan. Ông nói: “Chúng tôi đã nhiều lần nhấn mạnh việc sử dụng vũ lực là hoàn toàn không thể chấp nhận được”, đồng thời cho biết thêm rằng Mỹ đang theo dõi chặt chẽ tình hình nhân đạo ngày càng tồi tệ ở Nagorno-Karabakh. Và Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc đã lên lịch tổ chức một cuộc họp khẩn cấp vào thứ Năm về cuộc tấn công của Azerbaijan ở Nagorno-Karabakh theo yêu cầu của Pháp.
Hành động của Azerbaijan nhằm giành lại quyền kiểm soát Nagorno-Karabakh làm dấy lên lo ngại rằng một cuộc chiến tranh toàn diện trong khu vực có thể tái diễn giữa hai nước láng giềng, vốn đã bị mắc kẹt trong cuộc tranh giành Nagorno-Karabakh kể từ khi cuộc chiến tranh ly khai ở đó kết thúc vào năm 1994.
Trong một cuộc chiến khác kéo dài sáu tuần vào năm 2020, Azerbaijan đã giành lại các vùng đất rộng lớn ở Nagorno-Karabakh và các vùng lãnh thổ lân cận vốn bị lực lượng Armenia nắm giữ trong nhiều thập kỷ. Hơn 6.700 người đã thiệt mạng trong cuộc giao tranh và kết thúc bằng một thỏa thuận hòa bình do Nga làm trung gian. Moscow đã khai triển khoảng 2.000 binh sĩ gìn giữ hòa bình tới khu vực.
Cuộc xung đột từ lâu đã thu hút sự tham gia của các bên tham gia hùng mạnh trong khu vực, bao gồm cả Nga và Thổ Nhĩ Kỳ. Trong khi Nga đảm nhận vai trò hòa giải thì Thổ Nhĩ Kỳ lại tỏ ra ủng hộ đồng minh lâu năm Azerbaijan.
Nga là đối tác kinh tế và đồng minh chính của Armenia kể từ khi Liên Xô sụp đổ năm 1991 và có căn cứ quân sự ở nước này.
Tuy nhiên, Pashinyan ngày càng chỉ trích vai trò của Moscow, nhấn mạnh việc nước này không bảo vệ được Nagorno-Karabakh và cho rằng Armenia cần quay sang phương Tây để đảm bảo an ninh. Ngược lại, Moscow lại bày tỏ sự thất vọng trước thái độ thân phương Tây của Pashinyan.
Điện Kremlin cho biết Tổng thống Nga Vladimir Putin đã nói chuyện qua điện thoại với Pashinyan hôm thứ Tư, hoan nghênh thỏa thuận chấm dứt tình trạng thù địch và bắt đầu cuộc đàm phán giữa các quan chức Azerbaijan và đại diện của Nagorno-Karabakh.
Bộ Quốc phòng Nga cho biết một số binh sĩ gìn giữ hòa bình của họ đã thiệt mạng hôm thứ Tư, mặc dù họ không nói rõ bao nhiêu và liệu vụ việc xảy ra trước hay sau khi bắt đầu lệnh ngừng bắn. Bộ này cho biết lực lượng gìn giữ hòa bình đã di tản hơn 3.100 thường dân.
Sự đầu hàng nhanh chóng của phe ly khai phản ánh sự yếu kém của họ sau thất bại của lực lượng Armenia trong cuộc chiến năm 2020 và việc mất con đường duy nhất nối khu vực với Armenia.
Thomas de Waal, một thành viên cấp cao tại tổ chức tư vấn Carnegie Châu Âu, cho biết lực lượng ly khai, bao gồm hàng ngàn người được cung cấp trang bị nghèo nàn, “có lẽ không thể sánh được với lực lượng Azerbaijan”.
Trong khi nhiều người ở Armenia đổ lỗi cho Nga về sự thất bại của phe ly khai, Moscow chỉ ra việc Pashinyan công nhận Nagorno-Karabakh là một phần của Azerbaijan.
Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết: “Không còn nghi ngờ gì nữa, Karabakh là công việc nội bộ của Azerbaijan. Azerbaijan đang hành động trên lãnh thổ của riêng mình, được lãnh đạo Armenia công nhận.”
Ông bày tỏ hy vọng rằng Azerbaijan sẽ tôn trọng quyền của người dân tộc Armenia ở Nagorno-Karabakh.
Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã nói chuyện với Aliyev và “lên án quyết định sử dụng vũ lực của Azerbaijan… trước nguy cơ làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng nhân đạo ở Nagorno-Karabakh và ảnh hưởng đến những nỗ lực đang diễn ra nhằm đạt được một nền hòa bình công bằng và lâu dài”, văn phòng tổng thống Pháp cho biết.
Macron “nhấn mạnh sự cần thiết phải tôn trọng” lệnh ngừng bắn và “bảo đảm quyền lợi và an ninh của người dân Karabakh, phù hợp với luật pháp quốc tế”.
Trợ lý tổng thống Azerbaijan Hikmet Hajiyev cho biết Baku “sẵn sàng lắng nghe người dân Karabakh của Armenia về nhu cầu nhân đạo của họ”.
Khi công bố chiến dịch quân sự hôm thứ Ba, Azerbaijan đã đưa ra một danh sách dài những lời bất bình, cáo buộc các lực lượng thân Armenia tấn công các vị trí của họ, gài mìn và tham gia phá hoại.
Mặc dù Aliyev khẳng định quân đội Azerbaijan chỉ tấn công các cơ sở quân sự trong cuộc giao tranh, nhưng các quan chức ly khai ở Nagorno-Karabakh cho biết Stepanakert và các khu vực khác đã bị “pháo kích dữ dội”.
Trước lệnh ngừng bắn, các vụ nổ lại vang dội xung quanh Stepanakert cứ sau vài phút vào thứ Tư – một số ở xa và một số khác ở gần thành phố hơn. Ngay cả sau khi thỏa thuận ngừng bắn được công bố và tiếng pháo kích không còn vang vọng ở Stepanakert, nhiều người dân vẫn quyết định ở trong nơi trú ẩn cho đến hết ngày.
Thành phố có thể nhìn thấy thiệt hại đáng kể, với cửa sổ các cửa hàng bị thổi bay và xe cộ bị thủng, có vẻ như do mảnh đạn.
Văn phòng Tổng công tố Azerbaijan cho biết lực lượng Armenia đã bắn vào Shusha, một thành phố ở Nagorno-Karabakh do Azerbaijan kiểm soát, khiến một dân thường thiệt mạng.
Việt Linh (Theo CNN)