Đối với Paul Whelan, trở về Mỹ sau hơn nửa thập kỷ bị giam giữ tại Nga là một trải nghiệm “thú vị” – nhưng cũng đầy thử thách.
“Bạn phải bắt đầu lại từ con số không,” ông chia sẻ với CNN trước dịp kỷ niệm một năm ngày được trả tự do thông qua thỏa thuận trao đổi tù nhân quy mô lớn giữa Mỹ và Nga.
“Với những người như tôi trở về sau năm rưỡi bị giam giữ, gần như không còn gì cả. Nhà mất. Xe mất. Việc làm không còn. Không có bảo hiểm y tế,” Whelan nói.
Chứng rối loạn căng thẳng hậu sang chấn (PTSD) của ông thường bị kích hoạt khi ở trong khách sạn – nơi ông từng bị bắt giữ thô bạo vào năm 2018 trong chuyến thăm Moscow dự đám cưới bạn. Chính vụ bắt giữ với cáo buộc gián điệp ấy đã mở ra gần sáu năm địa ngục nơi trại giam Nga.
Trở về nhà ở Michigan là một sự thay đổi lớn. Ông cho biết bản thân thậm chí còn phát sinh dị ứng theo mùa vì đã vắng mặt quá lâu.
“Mất một thời gian tôi mới có thể thấy thoải mái khi lái xe trên những con đường quen thuộc, hay ra công viên, làm những việc từng rất bình thường – nhất là lúc còn đưa chó đi dạo. Nó đã qua đời khi tôi còn ở Nga,” Whelan tâm sự với CNN.
“Làm lại những việc thường nhật mà tôi đã không được làm suốt hơn năm năm rưỡi. Phải mất vài tháng tôi mới dần làm quen trở lại.”
Whelan hiện vẫn chưa tìm được việc làm. Ông lý giải rằng một số công ty từ chối tuyển dụng những người từng ngồi tù, bất kể họ bị giam giữ oan. Ông cũng phải cạnh tranh với những ứng viên không có khoảng trống sáu năm trong hồ sơ nghề nghiệp.
“Hầu hết mọi người hiểu vấn đề giam giữ sai trái,” ông nói với CNN. “Nhưng họ không biết xử lý thế nào. Nó không phù hợp với chính sách hoặc quy trình tuyển dụng thông thường.”
Hiện Whelan đang làm việc với các nữ Dân biểu Dân chủ bang Michigan, bà Debbie Dingell và Haley Stevens, để thúc đẩy một dự luật cấp ngân sách cho các dịch vụ chăm sóc y tế, nha khoa và tâm lý như đã được quy định trong Đạo luật Levinson – vốn đến nay chưa từng được tài trợ. Dự luật cũng nhằm cung cấp khoản bồi thường cho những cựu con tin bị giam giữ sai trái.
Được cung cấp bởi Paul Whelan
Đạo luật Levinson đã đưa các yếu tố then chốt trong chính sách con tin của Mỹ thành luật, bao gồm việc thiết lập chức vụ Đặc sứ đặc trách các vấn đề con tin, cũng như các tiêu chí xác định trường hợp giam giữ sai. Những sửa đổi sau đó nhằm tăng cường hỗ trợ cho gia đình các con tin và người bị giam giữ oan.
“Dân biểu Dingell đã làm việc chặt chẽ với Paul Whelan để thấu hiểu và giải quyết những khó khăn mà các tù nhân chính trị gặp phải khi trở về nhà,” bà Michaela Johnson – Phó chánh văn phòng của Dingell – chia sẻ với CNN. “Một trong số đó là đảm bảo họ được điều trị y tế và hỗ trợ tâm lý để hồi phục sau trải nghiệm sang chấn.”
“Bà ấy đang soạn thảo một dự luật nhằm giải quyết những vấn đề thực tiễn được nêu ra từ quá trình đồng hành cùng Paul,” Johnson nói thêm.
Whelan cũng bày tỏ mong muốn được gặp Tổng thống Donald Trump và Ngoại trưởng Marco Rubio để thảo luận thêm về vấn đề này.
Giữ liên lạc với bạn tù cũ
Shamil Zhumatov/Reuters
Whelan vẫn giữ liên lạc với những người từng bị giam cùng ông tại trại giam IK-17 ở Mordovia, Nga.
Theo lời ông, cơ sở này hiện đã đóng cửa và được chuyển đổi để giam giữ tù binh Ukraine. Những người bạn tù cũ hiện bị phân tán khắp nước Nga và mô tả điều kiện giam giữ hiện nay rất tệ.
“Thức ăn còn tồi tệ hơn thời tôi ở đó. Nền kinh tế Nga đang gặp khủng hoảng. Quản giáo không hài lòng. Không đủ người để canh giữ,” ông kể lại.
Đặc biệt, theo Whelan, tù nhân – nhất là người nước ngoài – đang bị ép phải ra chiến trường Ukraine nếu muốn được trả tự do.
Ông cũng giữ liên lạc với các cựu tù nhân từng bị giam giữ oan như mình, trong đó có nhà báo Evan Gershkovich – người được trả tự do cùng đợt với ông năm ngoái. Một số người khác cũng được thả như nhà báo Nga-Mỹ Alsu Kurmasheva và nhà bất đồng chính kiến Vladimir Kara-Murza – người mang thẻ thường trú Mỹ.
Theo Whelan, giữa những cựu tù nhân tồn tại sự gắn bó đặc biệt, mà ông ví như “Câu lạc bộ của những món đồ chơi bị bỏ rơi” trong phim hoạt hình Giáng Sinh Rudolph the Red-Nosed Reindeer.
“Đó là một nhóm người độc đáo – đến từ nhiều hoàn cảnh khác nhau nhưng bị cuốn vào cùng một bi kịch không do mình lựa chọn. Chúng tôi có những trải nghiệm chung,” ông nói.
Kỷ niệm ngày được tự do
Nhìn về dịp kỷ niệm tròn một năm ngày được thả, Whelan cho biết: “Tôi có một chai rượu scotch đặc biệt mà có lẽ tôi sẽ mở ra. Và hình như tôi còn một hộp xì gà để dành đâu đó.”
