Vài ngày sau khi tổng thống được bầu cử dân chủ của Niger bị phế truất trong một cuộc đảo chính quân sự, hàng ngàn người ủng hộ việc tiếp quản đã tập trung tại đại sứ quán Pháp ở thủ đô của quốc gia này để gửi một thông điệp rõ ràng tới cường quốc thuộc địa cũ của họ và các đồng minh phương Tây.
Khi Tổng thống Mohamed Bazoum đang bị binh lính giam giữ tại dinh tổng thống ở Niamey, những cảnh căng thẳng diễn ra trên con đường nơi những người Nigerien ủng hộ đảo chính, một số vẫy cờ Nga, hô vang “Putin muôn năm” và “Đả đảo Pháp” như một lời kêu gọi. Tấm biển tại đại sứ quán đã bị phá bỏ.
Những hình ảnh dội lại khắp các phòng quyền lực tại Cung điện Elysee ở Paris, cách xa hàng ngàn dặm. Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đe dọa sẽ trả đũa bất kỳ cuộc tấn công nào nhằm vào công dân Pháp và lên án cuộc đảo chính là “hoàn toàn bất hợp pháp và cực kỳ nguy hiểm đối với người dân Niger và toàn khu vực”.
Hoa Kỳ và các quốc gia phương Tây khác cũng lên án cuộc đảo chính và một khối các quốc gia Tây Phi đe dọa sẽ can thiệp quân sự nếu Bazoum không được phục hồi.
Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden đã kêu gọi trả tự do ngay lập tức cho Bazoum trong một tuyên bố bằng văn bản kỷ niệm Ngày Độc lập của Niger, nói rằng Washington “sát cánh cùng người dân Niger” khi đất nước này phải đối mặt với “thách thức nghiêm trọng đối với nền dân chủ của mình.”
Việc lật đổ Bazoum chỉ là vụ mới nhất trong một loạt các cuộc đảo chính gần đây trải dài từ bên này sang bên kia của châu Phi. Năm quốc gia ở Tây và Trung Phi đã bị chính quyền quân sự chiếm giữ trong ba năm qua, năm trong số đó là thuộc địa cũ của Pháp.
Các cuộc đảo chính đã diễn ra trong bối cảnh cuộc đấu tranh rộng lớn hơn giữa phương Tây và Nga để giành ảnh hưởng ở châu Phi, nơi các chuyên gia cho rằng làn sóng giận dữ gia tăng ở các thuộc địa cũ của Pháp đã để ngỏ cánh cửa cho Điện Kremlin. Mặc dù không có dấu hiệu nào cho thấy Nga đã giúp xúi giục cuộc nổi dậy của Niger, nhưng Moscow đã tìm cách tận dụng tâm lý bài phương Tây quanh khu vực trong những năm gần đây.
Các quan chức Hoa Kỳ cảnh báo rằng nhóm lính đánh thuê Wagner của Nga, nhóm giúp hỗ trợ một số chính quyền quân sự trong khu vực, có thể tìm cách khai thác cuộc khủng hoảng ở Niger. Ông chủ của Wagner, Yevgeny Prigozhin, đã ăn mừng cuộc đảo chính và đề nghị giúp đỡ các nhà lãnh đạo mới của đất nước.
Khi các nước phương Tây chạy đua sơ tán người dân của họ khỏi Niamey hôm thứ Tư, một trong những nhà lãnh đạo cuộc đảo chính của Niger đã bay cùng một phái đoàn tới nước láng giềng Mali, nơi hàng trăm nhà thầu của Wagner đang đóng quân, để tìm kiếm sự hỗ trợ từ nhà cầm quyền quân sự của quốc gia đó.
Một đồng minh quan trọng của phương Tây
Cuộc đảo chính ở Niger đã tước đi của các quốc gia phương Tây, đặc biệt là Pháp và Hoa Kỳ, một đồng minh chủ chốt trong một khu vực đầy bất ổn.
Quốc gia lớn nhất ở Tây Phi, Niger đã được quảng cáo là một câu chuyện thành công về dân chủ trên lục địa và Bazoum được coi là một đối tác quan trọng trong cuộc chiến chống lại các chiến binh thánh chiến Hồi giáo trong khu vực.
Khoảng 1.100 binh sĩ Hoa Kỳ đang đóng quân tại nước này, bao gồm cả tại một căn cứ máy bay không người lái hỗ trợ quân đội Nigerien chống lại quân nổi dậy liên kết với ISIS và al Qaeda.
Quân đội Pháp cũng duy trì hai căn cứ thường trực ở vùng Sahel, một trong số đó ở Niamey. Đây là căn cứ chính cho Chiến dịch hàng đầu Barkhane, một sáng kiến chống khủng bố rộng lớn hơn của Pháp nhắm vào các chiến binh trên khắp Sahel, bao gồm cả ở Burkina Faso.
Số lượng các sự kiện bạo lực liên quan đến các nhóm phiến quân Hồi giáo ở Sahel đã tăng gấp đôi kể từ năm 2021, theo một báo cáo được công bố hôm thứ Hai bởi Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Châu Phi, một cơ quan cố vấn của Ngũ Giác Đài.
Niger cũng là nguồn cung cấp uranium hàng đầu cho Liên minh châu Âu và sản xuất khoảng 5% nguồn cung cấp khoáng sản của thế giới, theo Hiệp hội hạt nhân thế giới.
Phản công chống Pháp
Mặc dù giàu tài nguyên, Niger vẫn là một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới. Nhiều người Niger, đặc biệt là thế hệ trẻ, coi Pháp phải chịu trách nhiệm về tình trạng nghèo đói phổ biến ở nước họ.
Oluwole Ojewale, một nhà phân tích của Viện Nghiên cứu An ninh, cho biết sự phẫn nộ này đã lan sang một tình cảm chống Pháp đang phát triển khắp các thuộc địa cũ của Pháp ở Tây và Trung Phi.
“Có cảm giác rằng dù Pháp đã trao trả độc lập… thì họ vẫn gắn liền với dây rốn của nước Pháp. Có một suy nghĩ tinh tế rằng không có gì diễn ra ở các quốc gia Pháp ngữ mà không có sự chấp thuận ngầm của Pháp,” Ojewale nói.
Trong nhiều thập niên, Paris đã duy trì sự hiện diện nổi bật ở nhiều quốc gia châu Phi xuất phát từ lịch sử thuộc địa của nó ở lục địa này, một mối quan hệ được gọi là “Françafrique”.
Françafrique thường bị chỉ trích vì duy trì các tập quán tân thực dân. Ví dụ, một số thứ đã gây ra nhiều tranh cãi hơn đồng franc Trung Phi hay CFA, một loại tiền tệ được sử dụng bởi 14 quốc gia ở Tây và Trung Phi, bao gồm cả Niger.
Các quốc gia sử dụng CFA Francs được yêu cầu lưu trữ 50% dự trữ tiền tệ của họ với Banque de France và đồng tiền này được chốt bằng đồng euro. Trong khi Paris khẳng định rằng hệ thống này thúc đẩy sự ổn định kinh tế, những người khác nói rằng nó cho phép Pháp kiểm soát nền kinh tế của các quốc gia sử dụng nó.
Cuộc chiến giành ảnh hưởng
Remi Adekoya, phó giảng viên chính trị tại Đại học York của Anh, cho biết làn sóng giận dữ chống lại người Pháp ở các thuộc địa cũ của họ ở châu Phi tạo cơ hội cho Nga khi nước này tìm cách mở rộng ảnh hưởng của mình trên khắp lục địa.
Adekoya nói: “Khi mọi người nói về các đối thủ tiềm tàng ảnh hưởng của phương Tây ở châu Phi, thì đó luôn là Trung Quốc. Trong vài năm qua, về cơ bản là kể từ sau cuộc chiến với Ukraine, Nga đã tăng cường các nỗ lực của mình và đột nhiên Nga hiện gần như trở lại với tư cách là một người chơi địa chính trị trên lục địa châu Phi, và các cơ quan tình báo phương Tây đang lo lắng.”
Wagner là trung tâm trong cách thức mà Nga đã duy trì và phát triển ảnh hưởng của mình ở châu Phi.
Một số cuộc điều tra của các nhóm nhân quyền, đã phát hiện ra mối liên hệ của công ty quân sự tư nhân này với những hành động tàn ác đã gây ra đối với dân thường ở Mali và Sudan, nơi công ty này đã trợ giúp cho chính quyền quân sự. Những người lính đánh thuê cũng đã được theo dõi ở các quốc gia châu Phi khác bao gồm Cộng hòa Trung Phi, Mozambique và Libya.
Người sáng lập Wagner, Prigozhin, đổ lỗi cho cuộc đảo chính ở Niger là di sản của chủ nghĩa thực dân, và cho biết nhóm của ông có khả năng giải quyết các tình huống như tình huống đang diễn ra ở Niamey, mặc dù chưa có dấu hiệu nào cho thấy lời đề nghị của ông đã được chấp nhận.
“Chuyện xảy ra ở Niger đã âm ỉ trong nhiều năm,” Prigozhin nói trong một thông điệp đăng trên mạng xã hội. “Những người từng là thuộc địa đang cố gắng kiểm soát người dân các nước châu Phi. Để kiểm soát chúng, những người từng là thuộc địa đang lấp đầy các quốc gia này bằng những kẻ khủng bố và nhiều nhóm cướp khác nhau. Do đó tạo ra một cuộc khủng hoảng an ninh khổng lồ.”
Khi cuộc đảo chính đang diễn ra ở Niger vào tuần trước, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã phát động một cuộc tấn công quyến rũ các nhà lãnh đạo châu Phi tại một hội nghị thượng đỉnh ở St. Petersburg với một phòng thí nghiệm y tế cho Uganda và thậm chí là trực thăng tổng thống cho nhà lãnh đạo của Zimbabwe.
Cuộc họp có ít người tham dự hơn so với mong đợi của Điện Kremlin. 17 nguyên thủ quốc gia châu Phi đã xuất hiện, ít hơn nhiều so với con số 43 người tham dự hội nghị thượng đỉnh trước đó vào năm 2019.
Nhà lãnh đạo Nga đã bảo vệ việc rút khỏi hiệp ước, vốn rất quan trọng đối với nguồn cung cấp lương thực cho lục địa này, đồng thời cam kết gửi ngũ cốc miễn phí tới 6 quốc gia châu Phi.
Một trong những người nhận là Burkina Faso, nơi Ibrahim Traore nắm quyền trong một cuộc đảo chính vào tháng 10 năm ngoái và kể từ đó, đất nước của ông đã hoàn toàn tách khỏi Pháp. Người đàn ông 34 tuổi này là nguyên thủ quốc gia trẻ nhất châu Phi và là một trong số các nhà lãnh đạo chính quyền tại hội nghị thượng đỉnh, trong đó ông cam kết “sự ủng hộ và tình bạn của người dân Burkinabe” với Nga.
Traore cho biết trong một bài phát biểu tại hội nghị thượng đỉnh: “Khu vực này đang bị chấn động bởi mong muốn thay đổi từ những người khác nhau. Điều này đã khiến chúng tôi quay lưng lại với các đối tác truyền thống và quay sang những người bạn thực sự của chúng tôi, như Nga, quốc gia đã hỗ trợ chúng tôi thông qua quá trình phi thực dân hóa cho đến tận ngày nay.”
Traore cũng ám chỉ đến cuộc đảo chính ở Niger, nói rằng quân đội “đang chịu trách nhiệm” về đất nước và yêu cầu hỗ trợ cho chính quyền mới. “Chúng tôi muốn điều tương tự… một thế giới đa cực hướng tới chủ quyền… và một sự thay đổi hoàn toàn đối tác.”
Traore đã được chào đón như một người hùng khi trở về nhà.
Ojewale, chuyên gia của ISS, cho biết: “Các nhà lãnh đạo quân sự đang lợi dụng tình cảm chống Pháp để duy trì quyền lực. Họ tự xưng là những đấng cứu thế mới nhưng lần này, họ đang mặc đồng phục Kaki. Đó là chủ nghĩa dân túy chống Pháp.”
Ojewale nói rằng Paris đã hoàn thành công việc của mình để ngăn chặn làn sóng chống Pháp trên lục địa.
“Người Pháp cần xây dựng lại và sửa chữa với các nước Pháp ngữ. Điều đó sẽ rất khó thực hiện. Có làn sóng tranh giành châu Phi thứ ba. Người Anh đang đến. Người Trung Quốc đang đến. Mỹ đến, Nga đến. Mọi người đều muốn buôn bán với Châu Phi.”
Việt Linh (Theo CBS News)