Thursday, March 28, 2024

Từ “Báo Lá Cải” đến “Fake News”

Vương Trùng Dương

Cali Today News – Vào thời Xuân Thu ở Trung Hoa, câu chuyện Tăng Sâm Giết Người cho thấy sự độc ác của tin đồn. Một hôm có người hớt hải chạy đến báo mẹ ông Tăng Sâm rằng: “Tăng Sâm giết người”. Bà mẹ nói: “Chẳng khi nào con ta lại giết người”. Rồi bà điềm nhiên ngồi dệt cửi. Một lúc, lại có người đến bảo: “Tăng Sâm giết người”. Bà mẹ không nói gì, cứ điềm nhiên dệt cửi.

Một lúc nữa lại có người đến bảo: “Tăng Sâm giết người”. Bà mẹ sợ cuống, quăng thoi, trèo qua tường chạy trốn. Như thế mới hay cái dư luận đồn đoán của thiên hạ rất là nguy hiểm!
Trong đời thường, mọi người có tính hiếu kỳ, thích tò mò… tin, mẩu chuyện “không có khói sao có lửa” vừa lôi cuốn, giải trí và cho biết sự tình chuyện thế gian.

Trên phương diện pháp lý, trong tự do ngôn luận, vấn đề phổ biến trên không nguy hại đến bí mật quốc phòng, không khích động bạo lực, không tiếp tay cho khủng bố, không miệt thị đến đời tư cá nhân (ngoại trừ người của công chúng – public figure)… thì có thể chấp nhân. Vì vậy trong quá khứ đã xảy ra tứ Cá Tháng Tư, Báo Lá Cải và gần đây với Fake News.
*
Ngày Cá Tháng Tư còn được gọi là ngày nói dối hay ngày nói khoác. Đây cũng là ngày đầu tiên của tháng 4, ngày mà mọi người trên thế giới có thể nói dối với nhau mà không lo người kia giận dữ. Trong ngày này có thể nói dối càng nhiều càng tốt. Tung tin vô thưởng vô phạt với trò đùa độc đáo, thú vị nhắm thỏa thích tò mò, không gây hại cho mọi người để có được tiếng cười sảng khoái. Có một số nơi việc nói dối sẽ được kết thúc vào buổi trưa và những ai tiếp tục nói dối sau đó thì sẽ gặp những điều không may mắn.

Theo trang web Wikipedia: “Ngày Cá Tháng Tư, nhằm ngày 1 tháng 4 dương lịch hàng năm, còn gọi là ngày nói đùa, ngày nói dối, là ngày hội vui vẻ, hấp dẫn đối với những người tinh nghịch và hài hước, là ngày mà theo phong tục cũ tại một số quốc gia, bạn bè thường hay bày trò đùa giỡn nhau.

Cá Tháng Tư dù không phải là ngày nghỉ lễ chính thức nhưng vẫn là phong tục truyền thống tại nhiều quốc gia kỷ niệm hàng năm vào đúng ngày 1 tháng 4, bằng cách tung nhiều tin đồn hoặc nói xạo, nói đùa vô hại về rất nhiều chủ đề khác nhau nhằm tạo niềm vui hay trêu chọc ai đó. Những Tin Vịt như thế thường được tung ra trong cả ngày 1 tháng 4 ở hầu hết các quốc gia như Hoa Kỳ, Pháp, Ireland,… trong khi tại một số quốc gia khác, nó phải được chấm dứt vào giữa trưa như Anh, Canada, Úc, New Zealand.

Tại Ý, Pháp, Bỉ, và các khu vực nói tiếng Pháp của Thụy Sĩ và Canada, ngày 1 tháng 4 truyền thống thường được gọi là “Cá Tháng Tư” (Poisson d’Avril tiếng Pháp hoặc Pesce d’Avrile trong tiếng Ý). Tiếng Anh gọi là April Fool’ Day. Điều này bao gồm cả cố gắng để lén dán một con cá bằng giấy vào lưng của “nạn nhân” mà không bị phát hiện. Những cá giấy như vậy cũng nổi bật trên nhiều bưu thiếp tại Pháp ngày đầu tháng Tư vào cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20.

Ghi nhận sớm nhất về ngày đùa Cá Tháng Tư có thể tìm thấy trong tập The Canterbury Tales của nhà thơ Geoffrey Chaucer (1392). Một số ý kiến cho rằng sự phục hồi ngày 1 tháng Giêng là ngày đầu năm mới trong thế kỷ 16 đã là lý do tạo thành phong tục này, nhưng giả thuyết này không được ghi chép trong các tài liệu tham khảo trước đó”.

Theo nguồn gốc khác cho rằng ngày Cá Tháng 4 hay ngày nói dối 1/4 được bắt nguồn từ nước Pháp vào cuối thế kỷ XVI khi mà lịch Julian (lấy tên từ Julius Caesar) được thay thế bởi lịch Gregorian. Trong lịch Julian cũ, năm mới bắt đầu từ 25 tháng 3 và ngày lễ kỷ niệm năm mới thường được tổ chức sau đó 1 tuần (tức là rơi vào khoảng 1/4) vì tuần có ngày 25/3 lại vướng vào Holy Week. Do vậy sau khi đã đổi lịch sang lịch mới và kỷ niệm năm mới vào ngày 1/1, một vài người vẫn muốn ăn Tết lần thứ hai bằng cách lừa mọi người nhớ lại rằng 1/4 mới là ngày lễ kỷ niệm năm mới. Trong ngày đó, người đi lừa thường mời người bị lừa tới các bữa tiệc mừng năm mới không tồn tại trên thực tế.

Một năm chỉ có một ngày Cá Tháng Tư hiện nay chỉ phổ biến trên Internet và coi như đã lỗi thời, không còn hấp dẫn nữa.
*
Báo Lá Cải
Về hình thức khổ báo có 3 khổ chính là standard, tabloid, magazine… Khổ standard (A2 – broadsheet). hầu hết cho nhật báo. Khổ nầy thay đổi từ 11×22 inches như Chicago Tribune; khổ 11.5×22” như Los Angeles, Register, Người Việt; khổ 12.5×23” như Việt Báo, Saigon Times… Trước đây có nhiều tờ báo khổ 13.5×23.5” nhưng nay đã thu nhỏ lại… Khổ tabloid (A3) bằng nửa khổ lớn của standard và khổ magazine 8.5×11 inches…

Hầu hết báo lá cải dùng khổ tabloid vì có nhiều tranh biếm họa dễ bắt mắt. Loại báo giải trí nầy, bài viết thường kèm theo hình ảnh nên thích hợp với khổ báo.

Trong bài viết của Nguyễn Hưng Quốc trên VOA: “Chữ báo lá cải có lẽ được dịch từ tiếng Pháp, feuille de chou, chỉ loại báo rẻ tiền. Trong tiếng Anh, người ta dùng từ tabloid (hoặc gutter press, hoặc có khi, rag, như một tiếng lóng), với một số đặc điểm chính: Một, về khổ báo (size): thường nhỏ, cầm gọn trên tay, có thể dễ dàng đọc ở những nơi đông người và chật chội (như trên xe lửa hoặc phòng đợi, đâu đó). Hai, về mục tiêu, chỉ nhắm đến việc giải trí, đọc xong rồi thì có thể vất đi. Ba, về tính chất, hoàn toàn thương mại, miễn sao bán cho thật chạy. Cuối cùng, về nội dung, phần lớn chỉ tập trung vào những tin tức giật gân, như các tội phạm, các giai thoại hoặc các tin đồn liên quan đến đời sống riêng tư của các sao điện ảnh, ca nhạc hay thể thao, từ chuyện ghiền ma túy đến chuyện tình ái, ly dị, đánh ghen, ăn chơi trác táng v.v…”.

Trong bài viết của Hoàng Đình “Về nguồn gốc, trong tiếng Anh, “lá cải” được thể hiện bằng từ “tabloid”. Vào cuối thập niên 1880, từ “tabloid” được hãng dược phẩm Burroughs Wellcome & Co dùng đặt tên cho loại thuốc viên nén, không liên quan gì đến báo chí. Trước đó, hầu hết các loại thuốc đều ở dạng bột nên khá khó uống. Vì thế, loại viên nén (tabloid) ra đời lập tức chiếm ưu thế do dễ nuốt khi uống.

Vào thập niên 1890 và 1900, một xu hướng báo chí mới ra đời. Xu hướng này không hề đặt nặng những vấn đề chính trị, tin tức chú trọng vào nội dung đơn giản, dễ đọc để thu hút sự hiếu kỳ của số đông… Vì thế, loại báo chí này lôi cuốn với số đông độc giả giống như loại thuốc viên nén (tabloid). Từ đó khái niệm “báo lá cải” (tabloid journalism) ra đời. Bắt nguồn từ Anh và Mỹ, xu hướng này đến nay đã lan rộng trên khắp thế giới.

Đến năm 1918, từ “tabloid” cũng được xem như trở thành tên gọi chính thức cho khổ báo A3, vốn đang được nhóm báo “lá cải” ưa chuộng. Do đó, nếu đứng riêng thì từ “tabloid” đơn thuần chỉ đại diện cho khổ báo tương đương kích thước A3. Thế nhưng, dần dà, khái niệm báo lá cải mang ý nghĩa phân loại nội dung hơn là khổ báo. Hiện nay, một số báo lá cải đạt số phát hành lớn, nổi tiếng thế giới là: Daily Star, Daily Mirror, The Sun của Anh; Bild của Đức; Star, Sun, The Globe của Mỹ’.

Tờ báo lá cải bán chạy nhất Mỹ, tuần báo National Enquirer. Nhưng cũng có những tờ báo chính thống pha lẫn “lá cải” như New York Daily News, Boston Herald, New York Times, Washington Post, New York Daily News … hiện nay vì xảy ra đối đầu với TT Donald Trump những tờ báo chính thống tìm cách lách và dìm nhau nên xảy ra tình trạng nầy!

Tập đoàn báo chí American Media với các tờ báo lá cải như National Enquirer, Star, Globe… hằng năm chi hơn 30 triệu USD để nuôi đội ngũ luật sư của họ và trả tiền bồi thường. Tuần báo The National Enquirer tìm cách khai thác các nhân vật nổi tiếng trên thế giới đều đã từng xuất hiện trên tờ báo này với bộ mặt tiêu cực. Đây là tờ đầu tiên khui ra nghi án ngôi sao bóng bầu dục O.J Simpson giết vợ và người tình của vợ, rồi scandal tình ái giữa cựu tổng thống Mỹ Bill Clinton và cô thư ký tập sự Monica Lewinsky…

Nhiều người thắc mắc: Tại sao lại là “lá cải” chứ không phải là “lá đa”, “lá mít”, “lá tre”, “lá ổi”…? Ngoài những điều đã đề cập ở trên, có nhiều giải thích ví von như lá cải luộc lạt nhách, muốn nuốt cho trôi cổ họng phải thêm mắm muối, gia vị… cho nên loại báo nầy nếu không tạo scandal, không có chuyện ruồi bu, không có khai thác vớ vẩn “ông ăn chả, bà ăn nem” nhảm nhí, giật gân… thì chắng có ai để ý.

Báo lá cải xử dụng những tay săn ảnh paparazzi để tạo scandal, gây cơn bão cho nạn nhân. Ngày ngày 31/8/1997 cái chết của Công Nương nước Anh Diana gây bàng hoàng khắp thế giới. Hàng ngàn bó hoa được đặt nghiêm trang bên ngoài cung điện Kensington, bao nhiêu đám đông xếp hàng dài qua bao con phố, các cửa hàng, công ty đều đóng cửa để thể hiện sự tôn kính và tiếc thương.

Trong bài viết của Hoài Thu: “Ngày trước, việc săn hình đám cưới của các ngôi sao là hợp pháp nhưng sau này, luật pháp không cho phép các báo lá cải làm việc đó nữa nên họ phải chuyển qua mua bản quyền đăng hình của các ngôi sao. Chính vì cuộc chạy đua để có những tấm hình độc giữa các tờ báo mà giá cả bị đẩy lên chóng mặt. Ví dụ, năm 2006, để có tấm hình của Shiloh Nouvel Jolie-Pitt, con gái ruột đầu lòng mới sinh của cặp diễn viên nổi tiếng Brad Pitt và Angelina Jolie, tạp chí People của Mỹ đã phải trả cho cặp diễn viên này 4,1 triệu USD. Năm 2005, tạp chí OK! đã trả 3 triệu USD để có sê-ri hình cưới của “đôi đũa lệch” ở Hollywood, Demi Moore và Ashton Kutcher…”.

Khai thác nổi đình nổi đám nhất với “Vòng Tay Học Trò” (tựa đề tác phẩm của Nguyễn Thị Hoàng) khi ứng cử viên Tổng Thống của Pháp là Emmanuel Macron ra tranh cử vào mùa Hè năm 2017.

Emmanuel Macron, ngấp nghé 39 tuổi (1977) và bà Marine Le Pen, hơn 44 tuổi (1953) giới truyền thông khai thác sự hiếu kỳ, tò mò… của tha nhân nên đã lôi cuốn bàng dân thiên hạ chú ý mà ca dao ta có câu: “Chồng già vợ trẻ là tiên, vợ già chồng trẻ là duyên nợ nần”.
Năm 1992, cô giáo Brigitte Trogneux đã 39 tuổi, tóc vàng, hơi vẩu một tí, giáo viên văn học Pháp và tiếng La Tinh, gặp cậu học trò Macron trong gia đình trung lưu, mới 15 tuổi còn học trung học ở thành phố Amiens, miền Bắc nước Pháp, cách Paris 120 km. Khi ấy, Trogneux trong gia đình nổi tiếng giàu có trong vùng với nghề sản xuất chocolate đã lập gia đình và có ba con. Cha mẹ của Macron đã vô cùng choáng váng khi biết con trai mình tuổi trẻ lại yêu cô giáo sồn sồn. Họ đã cảnh báo Trogneux hãy tránh xa con trai họ, ít nhất là cho tới khi Macron 18 tuổi (Ở Pháp thoáng hơn Mỹ vì không bị kết tội dụ dỗ vị thành niên). Thế rồi chờ đến năm Macron 18 tuổi, bà Trogneux đã ly dị chồng và chuyển tới Paris sống. Họ gặp lại và yêu nhau. Hai người làm đám cưới vào năm 2007, chàng rể mới 29 tuổi và nàng dâu đã 54 tuổi, hết sinh con. Báo lá cải tận tình khai thác, có những bức ảnh trông nàng già quá và chàng thì trẻ, đẹp trai “đôi đũa so le” giữa Tổng Thống & Đệ Nhất Phu Nhân.

The Sun lục lại hình ảnh cũ, đăng tải đoạn video ngày 24/4 cho thấy chàng trai 15 tuổi Emmanuel Macron trao cho cô giáo của mình một nụ hôn trên má.
*
Fake News
Trước năm 1975 ở Sài Gòn, mục “Ao Thả Vịt” của Kha Trấn Ác (Chu Tử) rất ăn khách. Tin vịt, tin giả, tin xe cán chó… thực hư thế nào không biết nhưng cũng mớm “không có khói sao có lửa” để loan tải.

Trong bài viết của Phong Cao “Fake News đã chính thức trở thành cụm từ nổi bật nhất của năm 2017. Cụm từ trở nên phổ biến hơn bao giờ hết trong năm nay và được liệt vào “từ của năm” do từ điển Collins Dictionary của Anh lựa chọn. Thú vị hơn, chính Tổng thống Mỹ Donal Trump là người đã góp phần đưa cụm từ này trở nên phổ biến đến vậy.

Từ Fake News sẽ được in trong ấn bản tiếp theo của từ điển Collins Dictionary. Đây là cụm từ đã được TT Mỹ Donald Trump sử dụng nhiều nhất kể từ khi ông lên giữ chức vụ cao nhất điều hành nước Mỹ.

Theo Indepedent, việc sử dụng từ Fake News đã tăng 365% kể từ năm 2016 đặc biệt sau khi ông này lên nhậm chức vào hồi tháng 1/2017. Donald Trump sử dụng từ Fake News để chỉ trích truyền thông và hàng loạt cáo buộc Tin Vịt mạo nhận có sự nhúng tay của Nga hồi năm 2016.

Theo định nghĩa từ Fake News của Collins Dictionary, đó là các thông tin giả mạo, sai lệch và giật gân được phát đi dưới hình thức tin tức trên hệ thống truyền thông.

Xếp sau Fake News trong danh sách là các từ “gig economy”, “fidget spinner” và “echo chamber”. Ngoài ra còn một số từ khác như “Antifa”, “gender-fluid”. Một trong số đó là từ “Corbynmania”, tạm dịch là “hội chứng cuồng Corbyn” đã quay trở lại danh sách vào 2017 nhờ cuộc vận động bầu cử của ông Jeremy Corbyn, thủ lĩnh Đảng Lao Động nước Anh. Từ này từng xuất hiện vào năm 2015.

Tất cả những từ mới sẽ được thêm vào từ điển Collins Dictionary trên website. Nhóm phát triển Collins Dictionary đã cùng hợp tác với Hiệp hội The Free Association, Anh Quốc để tạo ra một bản tin Fake News nhằm đánh dấu từ của năm 2017.

Đài BBCcho biết Fake News thường lan truyền nhanh hơn tin thật, theo nghiên cứu mới của MIT.

“Một nghiên cứu về 126.000 tin đồn và tin vịt trên mạng Twitter trong 11 năm qua cho thấy chúng lan nhanh và đến với nhiều người hơn so với tin thật. Các nhà nghiên cứu của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) còn phát hiện rằng tin giả mạo thường được người dùng đăng tải lại (re-tweet) nhiều hơn so với robot mạng. Họ cho rằng lý do có thể là do Fake News mới mẻ hơn”.

Fake News đã có từ lâu nhưng trong năm 2017 & 2018 nầy được phổ biến rộng rãi bởi sự đối đầu xảy ra giữa TT Trump & Truyền Thông Đại Chúng Hoa Kỳ.

Bữa tiệc thường niên do Hội Phóng Viên Bạch Cung (HPVBC) tổ chức là một truyền thống từ năm 1921. TT Trump không phải là vị tổng thống duy nhất không dự bữa tiệc của HPVBC vào đêm Thứ Bảy, 29 tháng 4, 2017. Tổng Thống Calvin Coolidge là người đầu tiên không nhận lời mời tham dự năm 1924. Ngoài tổng thống Coolidge còn ba vị nữa cũng không tham dự tiệc của HPVBC: Reagan, Carter, và Nixon nhưng lấy lý do rất khôn khéo.

Tổng Thống Donald Trump không dự bữa tiệc mà còn gọi truyền thông là “fake news media” (truyền thông đăng tin giả), là the “enemy of the American people,” (kẻ thù của người Mỹ). Và, từ đó TT Trump thường tweet trên mạng xã hội Twitter lên án về tình trạng Fake News.

Với ngôn ngữ Việt Nam thì Fake News gọi là Tin Vịt rất thú vị, vô thưởng vô phạt, hư hư thực thực và có ý mỉa mai…

Đơn cử hai tờ báo lá cải gắn liền với Tin Vịt vì danh xưng của nó.

Theo Wikipedia, tờ báo Le Canard Enchaîné của Michel Gaillard ở Pháp ra đời năm 1915 vẫn còn lưu hành đến nay với nửa riệu ấn bản.

Le Canard Enchaîné (Con Vịt Bị Trói, Con Vịt Buộc hay là Tờ Báo Bị Trói – “canard” là tiếng lóng tiếng Pháp có nghĩa là “tờ báo”) là một tờ báo trào phúng xuất bản hàng tuần tại Pháp. Ra đời trong thời kỳ chiến tranh thế giới thứ I, báo này nổi bật với thể loại báo chí điều tra và rò rỉ từ các nguồn bên trong chính phủ Pháp, thế giới chính trị Pháp và thế giới kinh doanh Pháp, cũng như nhiều câu chuyện cười và tranh biếm họa hài hước.

Nhà văn Vũ Bằng trong tác phẩm Bốn Mươi Năm Nói Láo có bài viết Vịt Đực:

“Trong suốt thời kỳ làm Vịt Đực đường Cột Cờ, những vở kịch bi hài như vậy diễn ra thường xuyên, cũng làm cho anh em đỡ buồn và quên đi chốc lát cuộc đời. Tuy nhiên, mỗi lúc kiểm điểm lại công việc, xem báo lỗ lã ra sao thì không anh nào vui hết, vì báo đứng, mà đứng thì nguy, vì số chi nặng hơn là số thu. Giữa lúc đó, có vài anh em đề nghị với tôi nhường Vịt Đực lại cho một người khác vẫn thì thọt lại chơi nhà báo, mà dường như có nhiều chân tay trong sở Mật Thám. Trong mấy buổi họp ở quán Anh Mỹ của Bùi Trọng Hưu, bỉnh bút tờ Việt Báo của Bùi Xuân Học, tôi không phát biểu ý kiến. Đến tận giờ chót, sau khi đã điều đình được một nhà in mới nhận in tờ Vịt Đực, tôi nói thẳng là tôi không nhường báo lại cho ai cả, anh nào bằng lòng tiếp tục cộng tác thì ở, ai ngại vất vả, túng thiếu thì tùy nghi.
Báo Vịt Đực không nghỉ một số nào. Trụ sở từ đường Cột Cờ dọn lại phố nhà thương Phủ Doãn trên một cái gác bé nhỏ, oi bức, còn tòa soạn thì chỉ còn có hai người là Phùng Bảo Thạch và tôi chia nhau ra viết bốn trang khổ giấy 40×55 (cm), không quảng cáo. Nhờ vì chi tiêu ít, mà cũng may là có một vài sự việc xảy ra, báo lên lần lần. Chúng tôi thêm nhiều mục, thay đổi giọng văn và cách trình bày “việc có thực viết như là bịa, mà bịa thì viết y như có thực”. Độc giả ăn giọng dần dần, báo in tăng lên trông thấy.

Làm báo, không có gì khích lệ người ta hơn là thấy báo mỗi ngày mỗi chạy hơn. Không ai bảo ai, Phùng Bảo Thạch và tôi mát cả gan cả ruột, và lại càng cố gắng “học tập” tờ “Canard Enchainé” viết cho lâm ly quy phượng hơn nữa, hơn nhiều nữa. Phần lớn ý kiến là của Thạch; tôi có nhiệm vụ đào sâu và biến hóa các ý kiến đó khi viết bài. Tôi sẽ không thành thật nếu không nhận rằng cách thức viết Vịt Đực lúc ấy, một phần tôi đã chịu ảnh hưởng của tờ Duy Tân, nhưng dù sao báo Duy Tân cũng chỉ là một loại báo “mặn” ăn tục nói phét kiểu Frou Frou, Le Rire… nhiều khi đọc đểu quá, những người đứng đắn dù có muốn đọc cũng chỉ lén lút, chớ không dám cầm công khai ở tay đi ngoài đường. Chúng tôi muốn có một trình độ cao hơn thế ở tờ Vịt Đực, nghĩa là muốn làm tờ báo ấy thành một tờ báo chánh trị, xã hội, có một lối viết hư hư, thực thực, châm chọc nhưng không làm cho người ta tức giận, oán hờn, đùa cợt mà không làm thương tổn đến thuần phong mỹ tục…
Riêng tờ Vịt Đực, chúng tôi muốn có nhiều bài, nhiều mục mà văn thật ngắn, sỏ người ta càng kín đáo càng hay. Nhưng nghĩ một đàng mà làm được lại là việc khác. Số người bị sỏ mỗi ngày mỗi tăng thêm. Bắt đầu là bà Đốc Trịnh Thục Oanh, lái xe đến nhà báo định giở trò lăng mạ, nhưng vì biết trước, cả tòa soạn hóa trang thành Tarzan, nên bà mắc cỡ bỏ đi, rồi đến ông bà Kề Hông, các vị tai to mặt lớn, các quan lại, các giám đốc nha, sở, các ông các bà đốc học nịnh Tây… phàm anh nào dính dáng đến Tây, bợ Tây, lấy oai Tây ra ăn hiếp đồng bào, chúng tôi đều “cân” hết. Cố nhiên, chúng tôi “cân” một cách “hạn chế”, như kiểu Mỹ oanh tạc “hạn chế” Bắc Việt, nhưng người mình lạ lắm, phần lớn họ tự coi như là “bất khả xâm phạm”, hơi động đến họ cũng làm cho họ không bằng lòng, vận động đóng cửa Vịt Đực bằng cách này hay cách khác, nên có nhiều khi chúng tôi mất bình tĩnh, nhất là vụ Tôn Thất Bình, chủ bút báo La Patrie Annamite do Phạm Lê Bổng làm giám đốc. Bình ra tranh chức hội viên thành phố. Giới thiệu các danh sách ứng cử, tôi viết về Tôn Thất Bình chỉ có một câu: “Tôn Thất Bình: con rể Phạm Quỳnh, đêm nào cũng chửi Phạm Giao rả rích”.
Điển hình là vụ bà Đốc Trịnh Thục Oanh, nổi tiếng một thời là gương xấu cho học trò con gái lúc bấy giờ. Vịt Đực chế nhạo bà. Tự cho là có thế lực, bà kiện Vịt Đực. Chúng tôi ra luôn mấy số báo tổng công kích, và cố nhiên thua kiện; nhưng tất cả chúng tôi bất cần, chúng tôi cứ pháo kích bà với những hỏa tiễn “bự thấy mồ” kèm những tranh vẽ bà Oanh, đại khái ngồi trước một cái chậu rửa mặt, mà mắt mũi đen thui như mực: “Bà đốc Oanh rửa mặt tại tòa”…
Chúng tôi chẳng cần gì cả, chỉ cần pháo kích bà Oanh cho đến khi nào bà đờ ra, không ngo ngoe nữa – mặc dầu có ông Thống Sứ che chở cho bà. Và chúng tôi đã liều hết chỗ nói: xỏ luôn cả ông Thống Sứ, với bà Oanh, mà lạ một cái là báo vẫn không làm sao cả. Chắc hẳn ở trong có một ẩn tình gì cho nên Châtel mới không bóp cổ Vịt cho chết luôn, chớ thật ra, Thống Sứ lúc ấy còn ghê hơn Tổng Thống, Thủ Tướng bây giờ, nếu định hại chúng tôi thì mấy mà không chết sớm. Có lẽ Châtel sợ binh bà Oanh quá thì mang tiếng về đến Pháp chăng…

Vậy là chúng tôi chửi chí chạp, chửi chết thì thôi. Độc giả mua đọc nhiều. Nhưng dù sao, đó cũng là một cái “yếu” của chúng tôi làm cho Vịt Đực mất phần nào uy tín. Thêm nữa, được cái đà báo chạy quá, chúng tôi về sau có một thái độ hơi phóng túng, mở ra vài mục hơi tục tĩu như Tiếu Lâm Vịt Đực, Tiếng Oanh do cô Ngã (Ngửa) phụ trách, nên tờ báo hơi mang tiếng.

Nhưng mang tiếng là một đàng, mà số in mỗi ngày mỗi nhiều hơn lại là chuyện khác. Có người đọc công khai, có người mua rồi giấu đi đem về nhà chờ lúc vắng vẻ mới dám đem ra thưởng thức; nhưng dù cách nào đi nữa thì người ta cũng tranh nhau tìm đọc “xem họ chửi cái gì” và do đó Vịt Đực thành một lực lượng đáng kể, thường in không đủ bán. Những lúc như thế, anh em bè bạn ở bốn phương về chơi với báo sao mà nhiều thế!..

Phải, chúng tôi viết báo rất ác, rất đểu, rất hại người, nhưng trong thâm tâm thì lúc nào cũng chủ trương phải ăn ở phúc đức vì “có Trời cả”, mà cuộc đời chúng tôi lao đao, lận đận, lên voi xuống chó bao phen cũng là do ông trời…

… Trong suốt cuộc đời làm báo, có lẽ không có hồi nào chúng tôi vui như lúc làm Vịt Đực: thường thường chúng tôi thức trắng đêm không ngủ, họp nhau tán gẫu và cứ tán gẫu như thế thì ra nhiều chuyện tức cười. Có đêm nghĩ ra một câu xỏ ngọt thần diệu, hay một vấn đề giễu cợt tài tình, chúng tôi cười thắt cả ruột, cười đau cả bụng. Thế rồi có khi vì sướng quá, có khi vì mệt quá, có khi vì chán đời quá, chúng tôi không ngủ nữa, nửa đêm kéo nhau đi ăn, đi hút, đi hát và thường thường đi hát như thế, chúng tôi không trở về nhà báo nữa, ở luôn cô đầu, ở nhà này vài đêm, nhà kia vài đêm, viết bài luôn tại chỗ, rồi đưa tùy phái đem về nhà in xếp chữ, “mi” lấy và in luôn, không cần “bon à tirer”…

… Kết cục, lần lượt chúng tôi nhận được ba trát đòi ra tòa hầu kiện. Cố nhiên, chúng tôi phải thua. Theo luật,“Vịt Đực” phải nộp tiền phạt trước mới có quyền chống án. Mà tiền thì dù lúc ấy chỉ cần độ một ngàn đồng, bói đâu ra? Thành thử án lịnh ban hành, chúng tôi biết ngay là báo sẽ chết và phải chết. Tuy nhiên, còn sống ngày nào chúng tôi cứ viết toáng lên cho sướng thần khẩu ngày ấy. Vụ liều chót của Vịt Đực là vụ chơi Đề Đốc Terreau, liên quan tới vụ tàu Phoenix bị chìm ở ngoài khơi Bắc Việt. Mục đích làm to vụ này là định dọa chính phủ thực dân hồi đó, để bù lại, họ đứng ra dàn xếp cho xong vụ án “Vịt Đực – Bảo Đại”, hầu mua lấy sự im lặng của chúng tôi. Nhưng thực dân cứ áp dụng hành động quyết liệt: bắt quản lý và chủ nhiệm Vịt Đực, giam cầm hơn một tháng. Trong khi ấy, chúng tôi hết hạn nộp tiền để chống án. Vịt Đực phải tự đóng cửa sau năm mươi hai số đả kích không thiếu mặt nào trong xã hội Bắc Kỳ, làm cho nhiều người thích thú, nhưng đồng thời cũng gây ra không biết bao nhiêu kẻ thù lúc nào cũng vái Trời vái Phật cho Tây đóng cửa Vịt Đực sớm ngày nào hay ngày ấy”.

Có lẽ ảnh hưởng từ danh xưng hai tờ báo Le Canard Enchaîné và Vịt Đực nên loại tin tức nầy gọi là Tin Vịt cho dễ hiểu.

Bài viết của nhà báo Nguyễn Đạt Thịnh vào thượng tuần tháng Tư năm 2018: Ấn Độ, Mã Lai chống ‘Fake News’

“Tổng Thống Donald Trump có thể xin cầu chứng hai chữ “fake news” như tác phẩm của ông, vì rõ ràng là trước ông chưa ai dùng hai chữ đó cả. “Fake news” là tin giả, tổng thống dùng hai chữ đó để tố cáo những tờ báo, những đài truyền thanh, truyền hình loan tin về ông mà ông cho là không đúng.

Dù chưa cầu chứng, nhưng ai cũng biết danh từ “fake news” là sản phẩm chính trị của ông. Tuy nhiên có thể ông Trump sẽ không kiện Thủ Tướng Ấn Narendra Modi mặc dù ông này cầm nhầm hai chữ ruột của ông để ban hành lệnh cấm truyền thông Ấn không được sử dụng “fake news.”

Sáng Thứ Hai, 4 tháng Hai, năm 2018, Bộ Thông Tin Ấn Độ loan báo biện pháp trừng phạt dành cho mọi cơ quan truyền thông phổ biến “fake news.” Phản ứng mạnh của giới truyền thông khiến Bộ Thông Tin Ấn phải thu hồi lệnh cấm ngay sáng hôm sau.

Hai chữ “fake news” trở thành thông dụng sau khi được Tổng Thống Trump dùng để chỉ trích những tin tức mà ông cho là không đúng của truyền thông Mỹ tường thuật cuộc tranh cử và năm thứ nhất ông cầm quyền hành pháp…

… Trở lại với Ấn Độ và với Thủ Tướng Ấn Narendra Modi, người đang cần cấm “fake news,” vì sắp phải tái ứng cử; ông ý thức được là truyền thông sẽ tạo ra một dư luận bất lợi cho việc tái ứng cử của ông.

Cái khó của chính phủ Ấn là không tìm được nhà trọng tài nào đủ vô tư để xét xử xem bản tin nào chính xác, bản tin nào ngụy tạo. Nếu chính phủ đóng vai trọng tài thì đạo luật cấm “fake news” chỉ là nỗ lực mới của chính phủ để dẹp bỏ tự do báo chí.

Việc ông Trump kiện tác giả Timothy L. O’Brien cho thấy góc nhìn chủ quan của một tư nhân cho “fake news” là những tin tức mà mình không vừa ý; và việc bà Chánh Án Fox dẹp bỏ vụ kiện tầm phào cho thấy là quyền thưa kiện vẫn là giải pháp duy nhất để giải quyết việc “tin giả” có giả hay không, và có gây tổn thất gì cho nhân vật bị “tin giả” mó vào…
Để chứng minh chính phủ không tạo ra luật cấm “fake news” vì muốn giới hạn tự do báo chí, bà Bộ Trưởng Thông Tin Ấn Smriti Irani viết Twitter giải thích luật chống “fake news” là, chính phủ để Hội Đồng Báo Chí Ấn xét xử những vụ khiếu nại về “fake news,” và Hội Đồng Báo Chí là một tổ chức độc lập, không liên quan gì đến chính phủ cả.

Chủ tịch Hiệp Hội Ký Giả Truyền Hình Ấn, ông Rajat Sharma, cho là lời giải thích của bà Irani chỉ là một trò hề. Phó chủ tịch Hiệp Hội, ông Shreyams Kumar, nhận định, “Giải thích loanh quanh, nhưng mục đích chính của chính phủ vẫn là tìm cách khống chế tự do ngôn luận”…

… Ấn Độ chống “fake news” có thể vì bắt chước Mỹ, nhưng Mã Lai bắt chước ai mà cũng chống “fake news?” Hạ Viện Mã Lai vừa thông qua luật chống “fake news” hôm 4 tháng Hai và phổ biến bức ảnh tuyên truyền chống “fake news,” với khẩu hiệu, “đọc một bản tin giả tạo, bạn cũng trở thành một kẻ dối trá”…
*
Tu Chính Án Thứ Nhất của Hoa Kỳ

Tu Chính Án Thứ Nhất (the First Amendment) được đưa ra vào năm 1789 và phê chuẩn vào năm 1791 trong Hiến pháp Hoa Kỳ, thường được gọi tu chính án về tự do ngôn luận (freedom of speech), có lẽ là tu chính án quan trọng nhất trong các tu chính án của Hiến Pháp Hoa Kỳ vì nó bảo vệ quyền căn bản nhất của công dân trong một quốc gia và của con người: quyền tự do ngôn luận; tự do phát biểu ý kiến; hoặc tự do diễn tả, biểu hiện ý tưởng; quyền tập hợp ôn hòa. Tối Cao Pháp Viện Hoa Kỳ qua nhiều phán quyết quan trọng trong hai trăm năm qua, dần dà nới rộng quyền tự do ngôn luận trên nhiều khía cạnh, đặc biệt bảo vệ quyền tự do ngôn luận của người dân trong việc chống đối chính quyền.
Chỉ trích chính quyền hoặc viên chức chính quyền thường nhắm vào chính sách nào đó của chính phủ hoặc một hay nhiều cá nhân là viên chức trong chính phủ. Nhiều khi chỉ trích chính quyền được diễn tả qua sự hài hước hoặc chế giễu. Một trong những nét đặc sắc của chính trị Hoa Kỳ là sự thịnh hành việc người dân chỉ trích, chế giễu, hoặc nhạo báng chính quyền, nhất là cấp lãnh đạo quốc gia như Tổng Thống, Phó Tổng Thống, Thượng Nghị Sĩ, Dân Biểu… trên các phương tiện truyền thông đại chúng như báo chí, truyền thanh và truyền hình. Tại Hoa Kỳ, chỉ trích chính quyền và ủng hộ các ý tưởng không thịnh hành, mà người ta có thể coi là chướng hoặc đi ngược lại chính sách công, hầu như luôn luôn được cho phép… (tóm lược theo Wikipedia)

Bài viết của Cao Đắc Tuấn: Hiến Pháp Hoa Kỳ – Tu Chính Án Thứ Nhất nêu ra vài sự kiện:

“Tu Chính Án Thứ Nhất còn khuyến khích báo chí hoặc các cơ sở tin tức công bố những bí mật liên hệ đến an ninh quốc gia, trừ phi việc tiết lộ đó “chắc chắn đưa đến sự nguy hại quốc gia trực tiếp, tức khắc, và không thể sửa chữa được” (Stone 2009, 959). “Trong toàn thể lịch sử Hoa Kỳ, chưa từng bao giờ có một truy tố hình sự nào với báo chí vì công bố thông tin bí mật liên hệ đến an ninh quốc gia” (tlđd., 958)…

… Tổng Thống Hoa Kỳ đầu tiên, George Washington tuyên bố, “Nếu tự do ngôn luận bị tước đoạt, thì chúng ta như những con cừu ngu ngốc và câm lặng, bị dẫn tới lò sát sinh” (Xem Goodreads). Tổng Thống Harry Truman nói, “Nếu một chính quyền áp dụng chính sách khóa miệng tiếng nói chống ̣đối, thì chính quyền đó chỉ có một con đường là đi xuống theo đường lối của những biện pháp ngày càng đàn áp cho tới khi trở thành một nguồn khủng bố cho toàn dân và tạo nên một quốc gia mà mọi người sống trong sợ hãi” (tlđd.). Tổng Thống Theodore Roosevelt khẳng định, “Nói rằng không được chỉ trích Tổng Thống, hoặc phải theo phe Tổng Thống, đúng hay sai, không những không yêu nước và tôi mọi, mà còn phản quốc theo đạo đức với công chúng Mỹ” (tlđd.)…”.

Dựa vào Tu Chính Án Thứ Nhất, giới truyền thông Hoa Kỳ, vô hình chung trở thành “quyền lực đen” mà từ trước đến nay hầu hết các vị dân cử né tránh cuộc “đụng độ” vì sợ “lây ông tôi ở bụi nầy” bì xì ra trước công luận. TT Trump có lẽ là nhân vật nắm quyền duy nhất mới xảy ra cuộc đối đầu và trong thời gian qua cũng long đong nhiều chuyện để đối phó.
*
Phỉ Báng & Mạ Lỵ

Bài viết của LS Lưu Nguyễn Đạt “Báo Chí & Hiện Tượng Phỉ Báng Mạ Lỵ Tại Hoa Kỳ:
“Phỉ báng (libel) là những phát biểu bêu xấu, có thể trông thấy được, dưới hình thức văn bản, ấn loát, hình ảnh, phim ảnh. Còn mạ lỵ (slander) là những lời lẽ bêu xấu đã xuất khẩu và có người nghe được.

Phỉ báng và mạ lỵ là những sai phạm (torts/civil wrongs) trong việc phổ biến tin tức thất thiệt làm thiệt hại tới danh dự, nghề nghiệp, uy tín và tinh thần của một người trở thành nạn nhân của những sai phạm đó. Luật pháp coi phỉ báng và mạ lỵ cùng một thành tố sai phạm như nhau.

Tại Hoa Kỳ hằng năm có cả hơn trăm vụ kiện về phỉ báng mạ lỵ, thì trong 75% các vụ kiện đó, bồi thẩm đoàn quyết định cho nguyên đơn được bồi thường cả triệu Mỹ kim. Nhưng khi có kháng cáo, thì các nhà báo bị kiện thường được tha bổng hoặc được giảm bớt số tiềm bồi thường. Lý do là tại tòa sơ thẩm địa hạt, bồi thẩm đoàn thường không mấy thông thạo về luật pháp, nên đã ứng dụng sai luật phỉ báng mạ lỵ khi cho nguyên đơn hưởng bồi thường quá dễ dáng, hoặc quá nhiều. Căn cứ vào những sơ hở kỹ thuật đó, luật sư bên bị đơn (phóng viên, toà soạn) có cơ sở để xin phúc thẩm và thắng kiện lại…

Hậu quả là những vụ kiện về phỉ báng mạ lỵ thường gây ra những sự xáo động mù mờ, vừa mất thì giờ tố tụng tranh cãi, vừa tốn kém nhiều tiền bạc, mà đôi khi kết quả lại bất giải, hoặc phải giải quyết ngoài pháp đường. Cũng có dư luận cho rằng Tu Chính Án Thứ Nhất chỉ bênh vực giới báo chí mà không bênh vực nạn nhân của quyền lực thứ tư này, khi họ lạm quyền.

Chỉ những cơ sở truyền thông lớn như CBS, New York Times mới dư thừa tài chính để đương đầu với những vụ kiện về mạ lỵ phỉ báng, còn những nhà báo hoặc cơ sở truyền thông nhỏ cảm thấy rất khó khăn khi bị thưa kiện trong những vụ tương tự. Do đó, luật lệ chế tài phỉ báng mạ lỵ có hiệu ứng đòi hỏi nhà báo phỏng vấn và tường thuật tin tức một cách thận trọng, kỹ lưỡng hơn, giúp độc giả hiểu biết rõ rệt, đúng mức về tình hình thời cuộc liên quan tới đời sống chung quanh họ.

Đó cũng là cơ hội để giới báo chí nói chung tự kiểm và phối hợp lương tâm nghề nghiệp với đà tiến hoá của nền dân chủ hiện đại, mỗi lức tăng trưởng và cải tiến để khỏi tự hủy”…
Những cơ sở truyền thông nổi tiếng của Hoa Kỳ đều ở trong tay những nhà trọc phú, có đội ngũ luật sư hùng hậu và dựa vào Tu Chính Án Thứ Nhất để để hành xử nên khi xảy ra đáo tụng đình thì phần nhiều tai qua nạn khỏi.

Với cộng đồng thiểu số, không nên bắt chước truyền thông nổi tiếng của bản xứ, cầm bút không phải là người “thế thiên hành đạo” và cũng không phải là vị phán quan… nên dễ bị thua khi đáo tụng đình. Khi hung thủ giết người, có nhân chứng, có hình ảnh nhưng vẫn gọi là nghi can, nghi phạm, sau bản án của tòa mới gọi là tội phạm. Thủ thuật viết phải biết lách, nếu dũng chữ “nghi” hay cuối câu có dấu hỏi chấm (?) sẽ không còn ở thể khẳng định thì tránh được rắc rối. Cứ gọi nôm na là Tin Vịt để bàng dân thiên hạ phán xét, chết thằng Tây nào đâu?

Ngày nay sức mạnh lan truyền của Internet, nếu khác nhau lãnh thổ, có xảy ra phỉ báng, mạ lỵ… đành ngậm bồ hòn vì “con kiến mà kiện củ khoai” nhưng vớ vào đó mà xử dụng trên cơ sở truyền thông thì lãnh đạn.

Từ “Báo Lá Cải” đến “Fake News” nêu trên được trích dẫn từ các nguồn tin và các bài viết liên quan đến đề tài nầy để phác họa hình ảnh tổng quát mà trong quá khứ và hiện tại đang quan tâm.

Nhớ lại bài học hơn nửa thế kỷ về trước khi ở quân trường về tuyên truyền có trắng, đen và xám. Thành ngữ ta có câu “lộng giả thành chân” của lối tuyên truyền xám nầy mà ngày nay trên truyền thông và chính trường ở thời đại văn minh cũng bắt chước người xưa. Trong thất tình “hỉ, nộ, ái, ố, ai, lạc, dục” và trong lục dục “nhãn dục, nhĩ dục, tỷ dục, thiệt dục, thân dục, ý dục” nó như chiếc vòng kim cô bao quanh con người, có mấy ai thoát khỏi? Đã ở trong vòng lẩn quẩn nầy thì mọi chuyện trên đời có thể xảy ra nên cuối cùng thi hào Nguyễn Du khuyên “cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa” nên mọi chuyện như hút xong điếu thuốc (tôi vừa nhớ nhà châm hết gói thuốc cho bài nầy) lá nào cũng là lá… giả nào cũng là giả, mũi, ngực, mông giả… càng hấp dẫn thì tin giả không lôi cuốn sao được. Sống trên đời có giả nào ngon hơn… giả cầy!

Little Saigon, May, 2018
Vương Trùng Dương

BÀI VIẾT LIÊN QUAN
- Advertisment -

MỚI CẬP NHẬT

spot_img